آتش‌سوزی سینما رکس آبادان

آتش‌سوزی سینما رکس آبادان، در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، که بین ۳۷۷ تا بیش از ۶۰۰ نفر در آن جان باختند، یکی از هولناک‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است. این حادثه، در بحبوحه اعتراضات علیه رژیم پهلوی، به نقطه عطفی در انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷ تبدیل شد. رژیم پهلوی این فاجعه را به گروه‌های شبه‌نظامی مذهبی نسبت داد، درحالی‌که هواداران روح‌الله خمینی، ساواک را متهم کردند. شواهد بعدی، به‌ویژه اعترافات حسین تکبعلی‌زاده، نشان داد که این جنایت توسط افرادی با انگیزه‌های مذهبی افراطی و تحت‌تأثیر روحانیون هوادار خمینی انجام شده است. این مقاله، با تکیه بر منابع معتبر، کتاب «سینما جهنم» نوشته کریم نیکونظر، و منابع مکمل کتابی، نقش نیروهای بنیادگرا، تحریف‌های تاریخی پس از انقلاب ضدسلطنتی، و پیامدهای این فاجعه را بررسی می‌کند. هدف، روشن ساختن حقیقت پنهان‌شده در پروپاگاندا و بازخوانی این جنایت به‌عنوان نمونه‌ای از بنیادگرایی دینی است.

آتش‌سوزی سینما رِکس آبادان
سینما رِکس آبادان پس از حریق
موقعیت	آبادان، ایران
تاریخ	۲۸ مرداد ۱۳۵۷ ۲۰:۲۱ (ساعت رسمی ایران)
درگذشتگان	۳۷۷ تا ۶۰۰ نفر

مقدمه

آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، فاجعه‌ای انسانی و سیاسی بود که در اثنای انقلاب ضدسلطنتی در سال ۱۳۵۷ اتفاق افتاد. این حادثه، که صدها نفر را در حین تماشای فیلم «گوزن‌ها» به کام مرگ کشاند، به ابزاری برای پروپاگاندا تبدیل شد. رژیم پهلوی گروه‌های شبه‌نظامی مذهبی را متهم کرد، درحالی‌که هواداران خمینی ساواک را مسئول دانستند. اعترافات تکبعلی‌زاده و منابع مستقل نشان داد که این جنایت را افراد وابسته به بنیادگرایی دینی انجام شده است.

زمینه تاریخی

انتشار خبر آتش‌سوزی سینما رکس آبادان

حسین تکبعلی‌زاده

آبادان در آستانه انقلاب

آبادان در دهه ۱۳۵۰، به دلیل صنعت نفت، مرکز اقتصادی و فرهنگی بود. سینما رکس، نماد مدرنیته، هدف گروه‌های مذهبی افراطی قرار گرفت که آن را «فساد غربی» می‌دانستند. کتاب «ایران بین دو انقلاب» نوشته یرواند آبراهامیان به فضای ملتهب آبادان در این دوره اشاره دارد.

سینماها به‌عنوان هدف ایدئولوژیک

سال ۱۳۵۷ به «سال سینماسوزی» معروف شد، با بیش از ۳۰ سینما که به آتش کشیده شدند. روحانیون افراطی سینماها را مراکز انحطاط می‌دانستند. «گوزن‌ها» به دلیل مضامین سیاسی، حساسیت‌برانگیز بود. کتاب «فرهنگ و سیاست در ایران» نوشته آنابل سریبرنی به این حملات اشاره دارد.

شرح فاجعه

جانباختگان آتش‌سوزی سینما رکس آبادان

در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷، سینما رکس توسط چهار نفر به رهبری حسین تکبعلی‌زاده با مواد آتش‌زا سوزانده شد. درهای قفل‌شده و شدت آتش بین ۳۷۷ تا بیش از ۶۰۰ نفر را کشت.

قفل بودن درها و تأخیر آتش‌نشانی فاجعه را تشدید کرد. برخی منابع قفل‌ها را عمدی می‌دانند.

اعلامیه‌ها ساواک را متهم کردند. خمینی این فاجعه را به رژیم پهلوی نسبت داد، درحالی‌که رژیم پهلوی گروه‌های مذهبی را مسئول دانست.

نقش روحانیون افراطی

جلسات مذهبی و تحریک ایدئولوژیک

جلسات مساجد، مانند مسجد قدس، مراکز ترویج ایدئولوژی ضدغربی بودند. تکبعلی‌زاده تحت‌تأثیر افرادی مانند محمد کیاوش به این جنایت ترغیب شد. کتاب «انقلاب ایران» نوشته مایکل اکسورثی به نقش مساجد در تحریک خشونت اشاره دارد. این جلسات، با سخنرانی‌های تحریک‌آمیز، جوانان را به اقدامات خشونت‌آمیز علیه سینماها تشویق می‌کردند.

روحانیون افراطی گروه‌های شبه‌نظامی مانند «منصورون» را هدایت می‌کردند. گزارش‌ها به نقش خانواده نمازی در این سازمان‌دهی اشاره دارند. کتاب «جنبش‌های اسلامی در ایران» نوشته نیکی کدی به ساختار این گروه‌ها می‌پردازد.

سخنرانی‌های روحانیون، که سینماها را «لانه فساد» می‌خواندند، جوانان را به خشونت سوق داد. «سینما جهنم» به تأثیر این گفتمان اشاره دارد. این سخنرانی‌ها از طریق نوارهای کاست به‌طور گسترده پخش می‌شدند.

مسئولیت غیرمستقیم خمینی

گفتمان خمینی به ایجاد فضای خشونت کمک کرد. عاملی تهرانی اسنادی از نقش هواداران خمینی ارائه داد. آبراهامیان در کتاب خود به تأثیر گفتمان خمینی بر خشونت‌های افراطی اشاره دارد.

نمونه‌های مشابه

بیش از ۳۰ سینما در ۱۳۵۷ سوزانده شد، الگویی که توسط روحانیون افراطی ترویج می‌شد. کتاب «خشونت و انقلاب» نوشته سعید برزین به این الگو اشاره دارد.

شبکه‌های اجتماعی و مذهبی

روحانیون افراطی از شبکه‌های اجتماعی و مذهبی، مانند مساجد و حسینیه‌ها، برای بسیج جوانان استفاده می‌کردند. این شبکه‌ها، به‌ویژه در آبادان، به‌عنوان پایگاه‌هایی برای برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات خشونت‌آمیز عمل می‌کردند. اکسورثی در کتاب خود به نقش این شبکه‌ها در انقلاب اشاره دارد.

تحریف تاریخ پس از انقلاب

دادگاه ۱۳۵۹ تکبعلی‌زاده و چند نفر از ساواک را اعدام کرد، اما تحریک‌کنندگان اصلی محاکمه نشدند. کتاب «عدالت انقلابی» نوشته سعید برزین به نمایشی بودن این دادگاه اشاره دارد. این دادگاه تحت فشار افکار عمومی و برای تثبیت روایت رسمی برگزار شد.

جمهوری اسلامی این فاجعه را به ساواک نسبت داد. کدی در کتاب خود به تحریف تاریخ در نظام جدید اشاره دارد.

رسانه‌های حکومتی، مانند صداوسیما، روایت ساواک را ترویج کردند. برخی هم به نقش رسانه‌ها در تحریف تاریخ پرداخته‌اند.

پیامدهای فاجعه

این فاجعه خشم عمومی را علیه رژیم پهلوی تشدید کرد. سینماسوزی به افول سینمای ایران منجر شد. همچنین آبادان با تروما و مهاجرت مواجه شد.