انجمن
انجمن، یکی از پرکاربردترین اصطلاحات در انقلاب مشروطه (۱۲۸۵ش) بود و به هرگونه تشکل سیاسی ـ اجتماعی اطلاق می‌شد که با هدف حمایت از مشروطه و ساماندهی فعالیت‌های مردمی شکل می‌گرفت. انجمن‌ها در اشکال مختلف پدیدار شدند: انجمن‌های مخفی (پنهانی)، انجمن‌های ملّی (علنی)، و انجمن‌های ایالتی و ولایتی (با پشتوانهٔ قانون). احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران (۱۳۲۵ش) می‌نویسد: «انجمن‌ها ستون استوار مشروطه بودند.» پژوهشگرانی چون آدمیت، ناطق و آبراهامیان، انجمن‌ها را نخستین تجربهٔ مشارکت سازمان‌یافتهٔ مردم در سیاست ایران دانسته‌اند.
پیشینه
واژهٔ «انجمن» در فارسی پیش‌تر به معنای گردهمایی و محفل بود. در دورهٔ قاجار، انجمن‌های ادبی و خیریه نیز وجود داشت. اما در مشروطه، این واژه معنایی به‌طور کامل سیاسی پیدا کرد و به نمادی از مشارکت جمعی در جنبش آزادی‌خواهی بدل شد (آدمیت، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۱۳۵۶).
انواع انجمن‌ها در مشروطه
- انجمن‌های مخفی: پیش از صدور فرمان مشروطه، پنهانی فعالیت می‌کردند؛ مانند انجمن آذربایجان در تهران و تبریز.
- انجمن‌های ملّی: پس از پیروزی مشروطه، به‌صورت علنی در شهرها شکل گرفتند و در بسیج مردم و پشتیبانی از مجلس نقش داشتند.
- انجمن‌های ایالتی و ولایتی: بر اساس قانون اساسی، برای ادارهٔ امور محلی تشکیل شدند؛ نمونهٔ برجسته، انجمن ایالتی تبریز بود که نقشی محوری در مقاومت علیه استبداد صغیر داشت.
وظایف و فعالیت‌ها
- پشتیبانی از مجلس شورای ملی و هماهنگی با آن.
- بسیج مردم برای اعتراض‌ها، مقاومت‌ها و دفاع مسلحانه.
- ادارهٔ امور شهری و امنیت محلات.
- نشر شب‌نامه‌ها، بیانیه‌ها و مقالات سیاسی.
به روایت کسروی، انجمن‌ها در تبریز «مانند مجلس دوم» عمل می‌کردند و در نبود ارتباط مستقیم با پایتخت، تصمیمات سیاسی بزرگی می‌گرفتند (تاریخ هیجده‌ساله آذربایجان، ۱۳۲۳).
اهمیت تاریخی
- کسروی: انجمن‌ها را «پایه‌های استواری که مشروطه بر آن ایستاد» می‌داند (۱۳۲۵).
- آدمیت: آنها را نخستین تجربهٔ سازمان‌های مدنی مدرن در ایران معرفی می‌کند (۱۳۵۶).
- هما ناطق: انجمن‌ها را پل میان روشنفکران و مردم عادی می‌خواند (ایرانیان و اندیشه تجدد، ۱۳۷۷).
- آبراهامیان: آنها را نمونهٔ بسیج اجتماعی در یک انقلاب مدرن می‌داند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷).
- آجودانی: تأکید می‌کند که مفهوم انجمن آمیزه‌ای از سنت شورایی اسلامی و نهاد مدنی مدرن بود (مشروطه ایرانی، ۱۳۷۷).
جمع‌بندی
«انجمن» در مشروطه مفهومی چندلایه بود که از محفل پنهانی گرفته تا نهاد مدنی قانونی را دربرمی‌گرفت. این تشکل‌ها بستر اصلی مشارکت سیاسی مردم و عامل حیاتی در حفظ و پیشبرد مشروطه بودند. تجربهٔ انجمن‌ها را می‌توان آغازگر سنت نهادهای مدنی و مردمی در تاریخ معاصر ایران دانست.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۳ش.
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.