حسین فردوست

حسین فردوست
زادروز	۲ اسفند ۱۲۹۶ تهران
درگذشت	۲۸ اردیبهشت ۱۳۶۶ تهران
آرامگاه	بهشت‌زهرا
ملیت	ایرانی
پیشه	رئیس دفتر ویژه اطلاعات، قائم‌مقام ساواک و رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی
نقش‌های برجسته	سرکوب و شکنجه مخالفان در جهت حفظ نظام سلطنتی - رابط شاه با سیا و ام‌آی‌۶
دوره	دهه‌ی ۳۰ تا۶۰ شمسی
آثار	کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی»جلد۱و۲- کتاب «خاطرات حسین فردوست»،

حسین فردوست، (۱۲۹۶–۱۳۶۶)، فرزند سیف‌الله، یکی از مرموزترین و بحث‌برانگیزترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران است. او به‌عنوان دوست صمیمی محمدرضا پهلوی از کودکی، نقش کلیدی در ساختار اطلاعاتی و امنیتی رژیم پهلوی ایفا کرد و به «چشم و گوش» شاه شهرت یافت. فردوست با سمت‌هایی چون رئیس دفتر ویژه اطلاعات، قائم‌مقام ساواک و رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی، از نزدیک‌ترین افراد به دربار بود. پس از انقلاب ۱۳۵۷، برخلاف بسیاری از مقامات رژیم پهلوی که از ایران گریختند، او در تهران ماند، زندگی مخفیانه‌ای را تجربه کرد و در نهایت با رژیم جمهوری اسلامی همکاری کرد. فردوست به دلیل نقشش در سرکوب مخالفان و اتهامات فساد، متهم به جنایات متعدد است. خاطرات او در کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» به منبعی جنجالی برای مطالعه تاریخ پهلوی تبدیل شده است. این مقاله زندگی او، خوش‌خدمتی‌اش به شاه، همکاری با رژیم جدید و اتهامات جنایی‌اش را بررسی می‌کند.

زندگی زودهنگام و رابطه با خاندان پهلوی

ارتشبد حسین فردوست در ۲ اسفند ۱۲۹۶ در تهران، در خانواده‌ای متوسط با پدری نظامی (سیف‌الله، افسر ژاندارمری) متولد شد. در سال ۱۳۰۴، رضاشاه او را به‌عنوان هم‌کلاس و همراه ولیعهد، محمدرضا پهلوی، به دبستان نظام فرستاد تا دوستی درس‌خوان برای او باشد. این رابطه در سال ۱۳۱۰ عمیق‌تر شد، زمانی که فردوست تنها هم‌کلاسی بود که همراه محمدرضا برای تحصیل به کالج له‌روزه در سوئیس اعزام شد. در این دوره، او به محرم اسرار ولیعهد تبدیل شد. محمدرضا در کتاب «مأموریت برای وطنم» از فردوست به‌عنوان تنها دوست صمیمی خود یاد کرد. این نزدیکی، پایه‌ای برای نقش‌های کلیدی او در رژیم پهلوی شد.

فردوست پس از بازگشت به ایران، به‌عنوان یکی از معتمدترین افراد دربار، در نقش‌های اطلاعاتی و نظارتی به شاه خدمت کرد. در سال ۱۳۳۸، او دفتر ویژه اطلاعات را تأسیس کرد که به‌عنوان بازوی اطلاعاتی شخصی شاه عمل می‌کرد و بر نهادهایی مانند ساواک نظارت داشت. او اطلاعات حساس درباره مقامات، درباریان و حتی اعضای خاندان پهلوی را مستقیم به شاه گزارش می‌داد.حسن علوی‌کیا، از بنیان‌گذاران ساواک، در خاطراتش، فردوست را شخصیتی محافظه‌کار توصیف کرد که به‌عنوان نشانه‌ای از وفاداری مطلق به شاه، دستوراتش را با مداد می‌نوشت تا اثری از آن‌ها باقی نماند.

در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۲، به‌عنوان قائم‌مقام ساواک، فردوست بر عملیات سرکوب مخالفان نظارت داشت. او در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی بود که وظیفه نظارت بر فساد مقامات را داشت. بااین‌حال، اردشیر زاهدی در خاطراتش ادعا کرد که فردوست، خود در فساد مالی دربار نقش داشت و از موقعیتش برای کسب قدرت و ثروت استفاده کرد. فردوست همچنین رابط اصلی شاه با سازمان‌های اطلاعاتی خارجی، از جمله CIA و MI6، بود و در قراردادهای تسلیحاتی و هماهنگی‌های امنیتی نقش کلیدی داشت. به گفته سپهبد حسن طوفانیان، فردوست گاهی اطلاعات نادرست به شاه ارائه می‌کرد تا نفوذ خود را حفظ کند، که نشان‌دهنده فرصت‌طلبی او در کنار وفاداری بود.

نقش در انقلاب ۱۳۵۷

در جریان انقلاب ۱۳۵۷، فردوست نقش مهمی در تحولات سرنوشت‌ساز ایفا کرد. در صبح ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، او در صدور اعلامیه بی‌طرفی ارتش نقش داشت که به تسلیم ارتش شاهنشاهی و پیروزی انقلاب منجر شد. این اقدام، پرسش‌هایی درباره وفاداری او به شاه و شاپور بختیار (نخست‌وزیر وقت) ایجاد کرد. فردوست در خاطراتش این نقش را تأیید کرد، اما حسن طوفانیان او را متهم به همکاری با MI6 و فریب شاه کرد. این تصمیم، چه از روی فرصت‌طلبی یا فشار شرایط، نقطه عطفی در زندگی او بود.

همکاری با رژیم جمهوری اسلامی

پس از انقلاب۵۷، فردوست برخلاف بسیاری از مقامات رژیم پهلوی در ایران ماند و زندگی مخفیانه‌ای در پیش گرفت. او در آبان ۱۳۶۲، توسط نیروهای اطلاعاتی سپاه پاسداران در خانه پدری‌اش در خیابان وصال شیرازی دستگیر شد. در دوران بازداشت، فردوست با نهادهای اطلاعاتی رژیم همکاری کرد و اطلاعات گسترده‌ای درباره ساختار رژیم پهلوی، ساواک و روابط خارجی دربار ارائه داد. این همکاری منجر به نگارش خاطراتش در کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» شد که در سال ۱۳۶۷ منتشر شد.

فردوست در این کتاب و مصاحبه‌هایش، رژیم پهلوی را به فساد، وابستگی به غرب و سوءمدیریت متهم کرد. مقاله‌ای از مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ادعا می‌کند که او اطلاعات حساسی درباره شبکه‌های مخفی ساواک و مقامات فراری ارائه داد که به دستگیری افراد مرتبط کمک کرد. این همکاری، او را در نگاه حامیان رژیم پهلوی به «خائن» تبدیل کرد.

اتهامات جنایی

حسین فردوست به دلیل نقشش در ساختار اطلاعاتی رژیم پهلوی، به مشارکت در جنایات متعدد متهم است. به‌عنوان قائم‌مقام ساواک (۱۳۴۰–۱۳۵۲) و رئیس دفتر ویژه اطلاعات، او بر عملیات سرکوب مخالفان سیاسی، از جمله سازمان‌های انقلابی، ملی‌گراها و مذهبی، نظارت داشت. اسناد ساواک، منتشرشده توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی، نشان می‌دهند که فردوست دستورالعمل‌هایی برای بازجویی، شکنجه و حذف فیزیکی مخالفان صادر می‌کرد. او در سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نقش داشت و گزارش‌های اطلاعاتی برای شناسایی و دستگیری رهبران گروه‌های مخالف رژیم پهلوی، ارائه داد.

در مقام رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی، فردوست مسئول بررسی فساد بود، اما پرویز ثابتی در خاطراتش ادعا کرد که فردوست در فساد مالی و رشوه‌خواری دست داشت و از موقعیتش برای باج‌گیری استفاده می‌کرد. همچنین، حسن طوفانیان او را متهم به جاسوسی برای MI6 و انتقال اطلاعات حساس نظامی به انگلستان کرد. پس از انقلاب نیز فردوست در بازجویی‌ها به نقش خود درعملیات ساواک، از جمله نظارت بر شکنجه زندانیان سیاسی، اعتراف کرد.

کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی»

کتاب دوجلدی «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» ، منتشرشده در سال ۱۳۶۷، شامل دست‌نوشته‌ها و مصاحبه‌های فردوست در بازداشت است. جلد اول به خاطرات او از دربار و جلد دوم به اسناد سران رژیم پهلوی اختصاص دارد. این کتاب با ۳۱ بار تجدید چاپ و حدود ۲۰۰٬۰۰۰ نسخه، یکی از پرفروش‌ترین آثار تاریخی ایران است. بااین‌حال، اعتبار آن مورد مناقشه است. منتقدان، معتقدند که به دلیل نوشته شدن تحت نظارت نهادهای رژیم، بخش‌هایی از آن غرض‌ورزانه و فاقد سندیت است. در مقابل، پژوهشگران تاریخ معاصر آن را مشروط به مقایسه با منابع دیگر، منبعی ارزشمند برای درک ساختار امنیتی رژیم پهلوی می‌دانند.

ارزیابی و جمع‌بندی

حسین فردوست شخصیتی دوگانه و پیچیده است: وفادار به محمدرضا پهلوی و کارگزار ارشد رژیم پهلوی، اما در عین حال متهم به خیانت به دلیل نقشش در بی‌طرفی ارتش و همکاری با رژیم ایران. اتهامات جنایی او، از جمله سرکوب، شکنجه و فساد مالی، او را به یکی از منفورترین چهره‌ها در نگاه مخالفان پهلوی تبدیل کرده است. خاطرات او، هرچند منبعی منحصربه‌فرد برای مطالعه رژیم پهلوی است، به دلیل شرایط نگارشش با تردیدهایی مواجه است. فردوست نمادی از پیچیدگی‌های قدرت، وفاداری و فرصت‌طلبی در تاریخ معاصر ایران باقی مانده است.فردوست تا زمان مرگش در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۶۶ (بر اثر سکته قلبی) در بازداشت بود و در بهشت زهرا (قطعه ۱۰۸، ردیف ۵۵، شماره ۲۵) به خاک سپرده شد.