سازمان مردم‌نهاد
سازمان مردم‌نهاد (سمن) Non-Governmental Organization (NGO)، نهادهایی مستقل، غیرانتفاعی و داوطلبانه هستند که خارج از ساختار دولتی فعالیت می‌کنند و نقشی کلیدی در حمایت از حقوق بشر، حفاظت از محیط زیست، ارائه خدمات و توسعه پایدار دارند. ریشه‌های این سازمان‌ها به جنبش‌های ضد برده‌داری و تلاش‌های صلح‌جویانه قرن‌های گذشته بازمی‌گردد، اما رشد چشمگیر آن‌ها پس از جنگ جهانی دوم و با جهانی‌شدن شدت گرفت. NGOها به دلیل استقلال، غیرخشونت‌آمیزی و هدف‌محوری، از دولت و بخش خصوصی متمایزند و در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی عمل می‌کنند.
این سازمان‌ها خدماتی مانند آموزش و بهداشت ارائه می‌دهند، از سیاست‌ها حمایت می‌کنند، بر نهادهای قدرتمند نظارت دارند و مشارکت شهروندی را تقویت می‌کنند. ساختار آن‌ها متنوع است، اما موفقیتشان به شفافیت، پاسخگویی و رعایت استانداردهای اخلاقی وابسته است. با این حال، چالش‌هایی نظیر وابستگی مالی، محدودیت‌های دولتی، و انتقاداتی درباره مشروعیت و کارایی، عملکردشان را تهدید می‌کند.
در سطح جهانی، NGOها در شکل‌دهی به قوانین بین‌المللی و همکاری‌های فراملی نقش دارند و به‌عنوان بخشی از جامعه مدنی جهانی شناخته می‌شوند. برای مثال، در هند تعدادشان از مدارس و مراکز بهداشتی فراتر رفته است. در نهایت، NGOها با وجود موانع، به‌عنوان پل ارتباطی بین مردم و قدرت، عامل تغییر و توسعه‌اند و با تقویت حکمرانی و شفافیت، می‌توانند نقشی ماندگار در جهانی عادلانه‌تر ایفا کنند.[۱] [۲] [۳]
اما در ایران تحت حکومت جمهوری اسلامی با وضع قانون‌هایی پیچیده و خاص، عملا جایی برای استقلال این سازمان‌ها یا حتی تاسیس نهاد مستقل جدیدی باقی نمی‌ماند؛ سمن‌های موجود هم عملا باید وفاداری و وابستگی یا دست‌کم بی‌خطر بودن‌شان برای رژیم سیاسی حاکم را به اثبات برسانند.
سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO): ستون پنجم جامعه مدنی جهانی
در چشم‌انداز پیچیده جهانی امروز، سازمان‌های مردم‌نهاد (Non-Governmental Organizations - NGOs) به عنوان بازیگرانی حیاتی و تاثیرگذار ظهور کرده‌اند. این سازمان‌ها که خارج از ساختار رسمی دولتی فعالیت می‌کنند، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به جوامع، حمایت از حقوق بشر، حفاظت از محیط زیست، ارائه خدمات ضروری و پیشبرد اهداف توسعه پایدار ایفا می‌کنند. [۱] یک سازمان مردم‌نهاد، اساساً نهادی غیرانتفاعی و مستقل از کنترل مستقیم دولت است که توسط شهروندان عادی و به صورت داوطلبانه برای رسیدگی به یک نیاز یا دغدغه اجتماعی مشترک تشکیل می‌شود. [۱] [۲] این سازمان‌ها با انگیزه‌های بشردوستانه، ایدئولوژیک، مذهبی یا توسعه‌محور فعالیت کرده و طیف وسیعی از اهداف، از ارائه کمک‌های فوری در بحران‌ها گرفته تا تلاش برای تغییرات سیستمی بلندمدت را دنبال می‌کنند. [۳] اهمیت روزافزون NGO ها در توانایی آن‌ها برای پر کردن خلاءهای ناشی از عملکرد دولت‌ها، بسیج منابع مردمی، ارائه دیدگاه‌های جایگزین و تقویت جامعه مدنی نهفته است. [۲]
نگاهی به تاریخچه و سیر تکامل NGOها
اگرچه اصطلاح "سازمان مردم‌نهاد" پس از تأسیس سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ و با اشاره به سازمان‌های غیردولتی دارای وضعیت مشورتی در منشور سازمان ملل (ماده ۷۱) رواج یافت، ریشه‌های این گونه سازمان‌ها به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. جنبش‌های ضد برده‌داری در قرن هجدهم و نوزدهم، سازمان‌های امدادرسان بین‌المللی مانند کمیته بین‌المللی صلیب سرخ (تاسیس ۱۸۶۳) و تلاش‌ها برای صلح و خلع سلاح، نمونه‌های اولیه‌ای از فعالیت‌های سازمان‌یافته جامعه مدنی در سطح فراملی هستند. با این حال، رشد انفجاری تعداد و نفوذ NGO ها پدیده‌ای مربوط به دهه‌های اخیر، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم و با شدت گرفتن فرآیندهای جهانی شدن، گسترش دموکراسی، پیشرفت فناوری‌های ارتباطی و افزایش آگاهی عمومی نسبت به مسائل جهانی است. [۳] عواملی چون پایان جنگ سرد، افزایش بحران‌های انسانی و زیست‌محیطی و گاه ناکارآمدی دولت‌ها در پاسخگویی به نیازهای شهروندان، به گسترش چشمگیر این بخش کمک کرده است.[۴] به رسمیت شناختن اهمیت این بخش با اعلام روز جهانی NGO ها در ۲۷ فوریه همراه بوده است که فرصتی برای تجلیل از فعالیت‌ها و افزایش آگاهی عمومی در مورد نقش آن‌ها فراهم می‌کند. [۵]
ویژگی‌های کلیدی و انواع سازمان‌های مردم‌نهاد
چند ویژگی اساسی، سازمان‌های مردم‌نهاد را از سایر بازیگران اجتماعی، به ویژه دولت‌ها و بخش خصوصی، متمایز می‌کند:
- استقلال: NGO ها حداقل به صورت رسمی و قانونی، مستقل از کنترل مستقیم دولت عمل می‌کنند، اگرچه میزان این استقلال در عمل می‌تواند متفاوت باشد.
- غیرانتفاعی بودن: هدف اصلی آن‌ها کسب سود نیست و هرگونه درآمد مازاد باید صرف دستیابی به اهداف سازمانی شود.
- غیرخشونت‌آمیز بودن: فعالیت‌های آن‌ها بر اساس اصول صلح‌آمیز و مدنی استوار است.
- هدف‌محوری: عموماً حول یک مأموریت یا هدف اجتماعی، فرهنگی، بشردوستانه یا زیست‌محیطی خاص شکل می‌گیرند.
- ماهیت داوطلبانه: بخش قابل توجهی از فعالیت‌ها و منابع آن‌ها متکی بر مشارکت داوطلبانه شهروندان است. [۱] [۲] [۳] [۴]
NGO ها را می‌توان بر اساس معیارهای مختلفی دسته‌بندی کرد. یکی از رایج‌ترین طبقه‌بندی‌ها بر اساس سطح فعالیت است که شامل سازمان‌های محلی یا جامعه‌محور (CBOs)، ملی و بین‌المللی (INGOs) می‌شود. [۵] طبقه‌بندی دیگر بر اساس جهت‌گیری فعالیت است که می‌تواند شامل سازمان‌های خیریه (تمرکز بر رفع نیازهای فوری)، خدماتی (ارائه خدمات بهداشت، آموزش و ...)، مشارکتی (تاکید بر مشارکت ذینفعان در پروژه‌ها) و توانمندسازی (تلاش برای افزایش ظرفیت افراد و جوامع برای کنترل زندگی خود) باشد. [۳] گستردگی حوزه‌های فعالیت NGO ها نیز بسیار متنوع است و شامل حقوق بشر، محیط زیست، بهداشت، آموزش، توسعه اقتصادی، امدادرسانی در بلایا، حقوق زنان، حمایت از کودکان، صلح و دموکراسی می‌شود. [۱] [۶]
نقش‌ها و کارکردهای متنوع NGOها
سازمان‌های مردم‌نهاد کارکردهای متعددی را در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی ایفا می‌کنند که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- ارائه خدمات: بسیاری از NGO ها در زمینه ارائه خدمات ضروری مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزش، آب آشامیدنی سالم، و سرپناه به ویژه در مناطق محروم یا در شرایط بحرانی فعالیت می‌کنند. [۱] [۲] آن‌ها اغلب می‌توانند خدماتی را ارائه دهند که دولت‌ها قادر یا مایل به ارائه آن نیستند.
- حمایت‌گری (Advocacy) و تاثیرگذاری بر سیاست‌ها: NGO ها با افزایش آگاهی عمومی، بسیج افکار عمومی، لابی‌گری با سیاست‌گذاران و مستندسازی موارد نقض حقوق یا مشکلات اجتماعی، نقش مهمی در شکل‌دهی به سیاست‌های عمومی و قوانین دارند. [۳] [۵] آن‌ها صدای بخش‌های خاموش جامعه را به گوش تصمیم‌گیران می‌رسانند.
- نظارت و دیده‌بانی: این سازمان‌ها به عنوان ناظران مستقل عمل کرده و عملکرد دولت‌ها، شرکت‌ها و سایر نهادهای قدرتمند را زیر نظر می‌گیرند و موارد نقض حقوق بشر، فساد، یا آسیب‌های زیست‌محیطی را افشا می‌کنند. [۵]
- پژوهش و اطلاع‌رسانی: بسیاری از NGO ها در زمینه جمع‌آوری داده، انجام تحقیقات و انتشار اطلاعات در مورد مسائل خاص اجتماعی، اقتصادی یا زیست‌محیطی فعال هستند و از این طریق به افزایش دانش و آگاهی عمومی کمک می‌کنند. [۶]
- توانمندسازی و ظرفیت‌سازی: NGO ها با آموزش مهارت‌ها، فراهم کردن منابع و حمایت از سازمان‌های محلی، به توانمندسازی افراد و جوامع برای حل مشکلات خود کمک می‌کنند.
- تسهیل مشارکت شهروندی: آن‌ها بسترهایی را برای مشارکت فعال شهروندان در امور عمومی و فعالیت‌های داوطلبانه فراهم می‌کنند و به تقویت سرمایه اجتماعی و فرهنگ دموکراتیک کمک می‌کنند. [۲] [۳]
ساختار، استانداردها و حکمرانی در NGOها
ساختار سازمانی NGO ها می‌تواند بسیار متنوع باشد، از گروه‌های کوچک و غیررسمی داوطلبانه گرفته تا سازمان‌های بزرگ بین‌المللی با ساختارهای پیچیده، بودجه‌های کلان و کارکنان حرفه‌ای. [۷] با این حال، صرف‌نظر از اندازه و ساختار، وجود یک چارچوب حکمرانی مناسب، شفافیت و پاسخگویی برای حفظ مشروعیت و اثربخشی NGO ها حیاتی است. [۷] [۸] [۹]
با افزایش تعداد و نفوذ NGO ها، توجه به استانداردها و اصول اخلاقی فعالیت آن‌ها نیز افزایش یافته است. سازمان‌هایی مانند اتحادیه جهانی سازمان‌های مردم‌نهاد (WANGO) کدهای اخلاقی و استانداردهایی را برای بهبود عملکرد، شفافیت مالی، پاسخگویی به ذینفعان و مدیریت سازمانی تدوین کرده‌اند. [۸] کتاب راهنمای "NGO های استاندارد جهانی: عناصر ضروری عملکرد خوب" نیز بر اهمیت پایبندی به بهترین شیوه‌ها در مدیریت، برنامه‌ریزی، نظارت و ارزیابی تاکید دارد. [۹] حکمرانی خوب در NGO ها شامل داشتن هیئت مدیره مستقل و فعال، فرآیندهای تصمیم‌گیری شفاف، مدیریت مالی مسئولانه و مکانیسم‌هایی برای پاسخگویی به اعضا، اهداکنندگان، ذینفعان و عموم مردم است. [۷] [۹]
چالش‌ها، انتقادات و محدودیت‌ها
با وجود نقش حیاتی NGOها، این بخش با چالش‌ها و انتقادات متعددی نیز روبروست:
- وابستگی مالی: بسیاری از NGOها به شدت به کمک‌های مالی خارجی (از دولت‌ها، بنیادها یا عموم مردم) وابسته هستند که این امر می‌تواند استقلال و پایداری آن‌ها را به خطر اندازد و اولویت‌های آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. [۵] [۱۰]
- مشروعیت و نمایندگی: این سوال مطرح است که NGOها نماینده چه کسانی هستند و از چه کسی مشروعیت می‌گیرند، به خصوص زمانی که ادعای نمایندگی گروه‌های بزرگی از مردم را دارند. [۵] [۱۱]
- پاسخگویی: اگرچه تلاش‌هایی برای بهبود پاسخگویی صورت گرفته، اما سنجش عملکرد و پاسخگویی NGOها به ذینفعان مختلف (به ویژه جوامع محلی) همچنان یک چالش است. [۵] [۷] [۱۱]
- کارایی و اثربخشی: سنجش دقیق تاثیر بلندمدت فعالیت‌های NGOها دشوار است و گاهی انتقاداتی در مورد کارایی پایین یا تمرکز بر پروژه‌های کوتاه‌مدت به جای تغییرات ساختاری مطرح می‌شود. [۱۰]
- محدودیت‌های دولتی و «واکنش منفی»: در برخی کشورها، دولت‌ها با وضع قوانین محدودکننده یا ایجاد موانع اداری، فضای فعالیت NGOها را تنگ می‌کنند. این پدیده که گاه «واکنش منفی علیه NGOها» نامیده می‌شود، استقلال و توانایی آن‌ها برای فعالیت، به خصوص در زمینه‌های حساس مانند حقوق بشر و دموکراسی را تهدید می‌کند. [۵]
- رقابت و عدم هماهنگی: گاه رقابت بین NGOها برای جذب منابع مالی یا عدم هماهنگی در فعالیت‌ها، به ویژه در بحران‌های انسانی، منجر به اتلاف منابع و کاهش اثربخشی می‌شود. [۱۲]
- حرفه‌ای‌گرایی افراطی: برخی منتقدان معتقدند که حرفه‌ای شدن بیش از حد برخی NGOهای بزرگ، آن‌ها را از پایگاه اجتماعی و انگیزه‌های اولیه داوطلبانه دور کرده است. [۳]
مقیاس فعالیت و اهمیت جهانی
مقیاس فعالیت بخش NGO در سطح جهان بسیار بزرگ است. برای مثال، گزارش‌هایی از هند نشان می‌دهد که تعداد NGOهای ثبت‌شده در این کشور از تعداد مدارس و مراکز بهداشتی بیشتر است، که گویای گستردگی این بخش در برخی نقاط جهان است. [۱۳] NGOها نه تنها در سطح محلی و ملی، بلکه در عرصه بین‌المللی نیز بازیگران مهمی هستند. آن‌ها در شکل‌دهی به هنجارها و قوانین بین‌المللی (مانند کمپین منع مین‌های زمینی)، نظارت بر اجرای معاهدات بین‌المللی و مشارکت در فرآیندهای سازمان ملل و سایر نهادهای جهانی نقش دارند. [۶] [۱۲] آن‌ها بخش جدایی‌ناپذیری از «جامعه مدنی جهانی» محسوب می‌شوند و به ایجاد ارتباطات و همکاری‌های فرامرزی کمک می‌کنند. [۳]
مقایسه‌ی شرایط و جایگاه NGOها در ایران
سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) بخش پویا، متنوع و جدایی‌ناپذیری از جهان معاصر هستند. آن‌ها با تعریف مشخص خود به عنوان نهادهای مستقل، غیرانتفاعی و داوطلبانه، نقش‌های متعددی از ارائه خدمات و حمایت‌گری گرفته تا نظارت و توانمندسازی را ایفا می‌کنند. تاریخچه تکامل آن‌ها نشان‌دهنده رشد فزاینده اهمیت جامعه مدنی در پاسخ به چالش‌های ملی و جهانی است. با این حال، این بخش با چالش‌های جدی در زمینه تامین مالی، مشروعیت، پاسخگویی و محدودیت‌های دولتی نیز مواجه است. برای حفظ و تقویت نقش مثبت NGOها، توجه به استانداردهای بالای حکمرانی، شفافیت، پاسخگویی و اثربخشی ضروری است. در نهایت، NGO ها به عنوان پل ارتباطی بین شهروندان و قدرت، و به عنوان عاملان تغییر و توسعه، نقشی حیاتی در ساختن جهانی عادلانه‌تر، پایدارتر و دموکراتیک‌تر ایفا می‌کنند و انتظار می‌رود اهمیت آن‌ها در آینده نیز تداوم یابد.
در کشورهای دمکراتیک جهان امروز، محدودیت‌های افراد متقاضی تاسیس یک سازمان مردم‌نهاد، معمولا حداقلی و معطوف به «اهلیت قانونی» (داشتن سن قانونی و توانایی عقلی نرمال)، «نداشتن جرایم مالی» (کلاهبرداری و اختلاس) یا «جرائم متناقض با اهداف سازمان» (مثلا نداشتن سوابق جرایم علیه کودکان برای ثبت سازمانی که با کودکان کار می‌کند) و نهایتا «نداشتن ورشکستگی به تقصیر» (افرادی که سابقه‌ی ورشکستگی همراه با سوء مدیریت داشته‌اند) می‌باشد. علایق و سلایق سیاسی یا ابراز عقاید مذهبی و یا اثبات وفاداری سیاسی و ایدئولوژیک به حکومت و ... مانعی برای تاسیس یک «سمن» نمی‌باشد.
اما در ایران تحت حاکمیت حکومت جمهوری اسلامی، چهارچوب‌های متعدد و پیچیده‌ی تاسیس و نظارت‌های مستقیم نهادهای متعدد دولتی و امنیتی، عملا جایی برای «مستقل» بودن و «غیر دولتی/حکومتی» بودن سازمان یا موسسه باقی نمی‌گذارد.
محدودیت‌های اعمال شده برای افراد متقاضی ثبت یک سمن در ایران
- شرایط عمومی: علاوه بر شرایط سنی و عدم ممنوعیت قانونی، شرایطی مانند «التزام عملی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» و «عدم وابستگی به احزاب و گروه‌های غیرقانونی» مطرح است. تفسیر این شروط می‌تواند بسیار گسترده و سلیقه‌ای باشد.
- بررسی صلاحیت و استعلام: مهم‌ترین بخش، فرآیند بررسی صلاحیت فردی مؤسسان و اعضای هیئت مدیره است. این بررسی شامل استعلام از مراجع مختلف، از جمله «مراجع انتظامی، امنیتی و قضایی» می‌شود. برخلاف نظام‌های دموکراتیک که صرفاً سوابق کیفری مرتبط بررسی می‌شود، در ایران گستره استعلام بسیار وسیع‌تر است و می‌تواند سوابق فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و حتی عقیدتی افراد را در بر گیرد.
- التزام به قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران
- نداشتن سوءپیشینه مؤثر کیفری: تعریف «سوءپیشینه مؤثر» می‌تواند شامل جرائمی شود که در کشورهای دیگر جرم سیاسی یا عقیدتی تلقی شده و مانع فعالیت مدنی نیستند. افرادی که سابقه محکومیت‌های امنیتی یا سیاسی دارند، حتی پس از گذراندن دوران محکومیت، اغلب با سد محکمی برای تأسیس یا عضویت در هیئت مدیره سمن‌ها مواجه می‌شوند.
- عدم سابقه عضویت در گروه‌های معاند و محارب: با وجود یک بند جداگانه برای «نداشتن سوء پیشینه‌ی کیفری»، اما در قوانین جمهوری اسلامی به تصریحی جداگانه تاکید شده فردی که سوابق وابستگی (یا حتی علایق) به گروه‌هایی مانند مجاهدین و مخالفان حکومت ولایت فقیه داشته یا دارد، اجازه‌ی تاسیس یک سمن نخواهد یافت.
- عدم وابستگي به احزاب، سازمان‌ها وگروههای غيرقانونی: این شرط عملا هر شخصی خارج از دایره‌ی حاکمیت و نهادهای حکومتی را فاقد صلاحیت تاسیس سمن می‌داند.
- حسن شهرت: یکی دیگر از شروط، داشتن «حسن شهرت» است که مفهومی کاملاً نسبی و قابل تفسیر است و می‌تواند به ابزاری برای رد درخواست افرادی که مورد تأیید نهادهای حاکم نیستند، تبدیل شود.
- هم‌چنین الزام تحویل دادن یک کپی از «تمام» صفحات شناسنامه نشان می‌دهد که نه تنها فرد نباید وابستگی و تعلق خاطر به مخالفان سیاسی و عقیدتی رژیم داشته باشد، بلکه تعداد مهرهای شناسنامه‌ی فرد (تا پیش از رسمی شدن استفاده از کارت ملی در انتخابات، شناسنامه‌های افراد در هر شرکت در انتخابات مهر می‌خورد) نشان‌دهنده‌ی تائید حکومت جمهوری اسلامی توسط فرد خواهد بود. [۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷]
مقایسه این دو رویکرد نشان می‌دهد که در ایران، فرآیند ثبت سمن به گونه‌ای طراحی شده که کنترل و نظارت حاکمیت بر شکل‌گیری نهادهای مدنی را به حداکثر می‌رساند. شروطی مانند التزام عملی به قانون اساسی و استعلام‌های گسترده امنیتی، عملاً به این معناست که مؤسسان یک سمن باید از فیلتر تأیید نهادهای امنیتی و سیاسی و بعضا نظامی عبور کنند. این فرآیند، افرادی را که دارای سوابق فعالیت سیاسی منتقدانه هستند یا به هر دلیلی مورد «اعتماد» سیستم امنیتی و سیاسی کشور نباشند، از گردونه خارج می‌کند.
در نتیجه، سمن‌هایی که موفق به ثبت می‌شوند، یا توسط افرادی تأسیس شده‌اند که قرابت فکری یا عملی با ساختار حاکمیت دارند (وابستگی مستقیم یا غیرمستقیم)، یا دست‌کم افرادی هستند که از نظر نهادهای مسئول، «بی‌خطر» و قابل اعتماد تشخیص داده شده‌اند. این وضعیت، استقلال واقعی بسیاری از سمن‌ها را زیر سؤال برده و فضا را برای فعالیت نهادهای مدنی مستقل و منتقد که یکی از پایه‌های اصلی دموکراسی و جامعه مدنی پویا هستند، به شدت محدود می‌کند. در حالی که در نظام‌های دموکراتیک، تأکید بر آزادی و استقلال تشکل‌هاست، در ایران، تأکید بر کنترل و لزوم کسب «اعتماد» از حاکمیت قرار دارد.
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ What Is a Non-Governmental Organization (NGO)
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ Candid Learning. (n.d.). NGO (Non-Governmental Organization)
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ ۳٫۷ ۳٫۸ What is a Non-Governmental Organization?
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Plesch, D. (2021, July 14). The backlash against NGOs. Prospect Magazine
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ ۵٫۷ World NGO Day - International Celebration and Recognition
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ American Psychological Association (APA). (n.d.). Publications
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ CDHAM. (n.d.). Chapter 4. NGO Structure, Authority and Standards
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ World Association of Non-Governmental Organizations (WANGO). (n.d.). Code of Ethics & Conduct for NGOs
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ Brown, L. D., & Jagadananda. (Eds.). Global Standard NGOs: The Essential Elements of Good Practice
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ Werker, E., & Ahmed, F. Z. (2008). What Do Nongovernmental Organizations Do? Journal of Economic Perspectives, 22(2), 73–92
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Jegers, M. (2011). Accountability of non-governmental organizations. Voluntas: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations, 22(4), 1057-1063
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ Davies, T. R. (2014). NGOs: A New History of Transnational Civil Society. Oxford University Press
- ↑ India has more NGOs than schools and health centres
- ↑ مراحل ثبت موسسات خیریه
- ↑ شرایط و مدارک ثبت سازمان مردم نهاد و یا ( NGO ) ها
- ↑ آیین نامه تشكلهاي مردم نهاد
- ↑ وزارت كشور ـ وزارت اطلاعات ـ وزارت امور خارجه ـ بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران/ «آيين نامه اجرايي تأسيس و فعاليت سازمانهاي غيردولتي»