فداییان (در انقلاب مشروطه)
فداییان (در انقلاب مشروطه)، به گروه‌هایی از مبارزان مسلح اطلاق می‌شد که در جریان انقلاب مشروطه (۱۲۸۵–۱۲۸۸ش) داوطلبانه جان خود را در راه دفاع از قانون و آزادی می‌گذاشتند. این واژه هم‌معنایی نزدیک با «مجاهدان» داشت، اما بار عاطفی و فداکارانهٔ بیشتری در آن نهفته بود. احمد کسروی در تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان (۱۳۲۳ش) از فداییان تبریز یاد می‌کند که با ازخودگذشتگی در برابر سپاه محمدعلی‌شاه ایستادند. پژوهشگرانی چون آبراهامیان، ناطق و آدمیت نیز فداییان را نماد مردمی‌شدن مبارزهٔ سیاسی در ایران دانسته‌اند.
خاستگاه اصطلاح
واژهٔ «فدایی» در فرهنگ اسلامی و ایرانی به کسی اطلاق می‌شد که جان خود را در راه هدفی مقدس فدا کند. در مشروطه، این اصطلاح به داوطلبانی تعلق گرفت که بی‌هیچ مزد و چشم‌داشت برای پاسداری از مجلس و مشروطه اسلحه به دست گرفتند (کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵).
نقش فداییان در مشروطه
- تبریز: مهم‌ترین مرکز فداییان بود. به گفتهٔ کسروی، آنان شب و روز در سنگرها بودند و در برابر محاصرهٔ طولانی تبریز ایستادگی کردند.
- تهران: در جریان فتح تهران (۱۲۸۸ش)، دسته‌هایی از فداییان گیلان و بختیاری در کنار مجاهدان نقش اساسی ایفا کردند.
- حفاظت از رهبران: فداییان گاه برای دفاع از علما و آزادی‌خواهان برجسته به کار گرفته می‌شدند.
تفاوت با مجاهدان
اگرچه در منابع، «مجاهد» و «فدایی» گاه به جای هم به‌کار رفته‌اند، اما تفاوت‌هایی وجود داشت:
- «مجاهد» بیشتر اصطلاحی سازمانی و مذهبی بود.
- «فدایی» بار فداکارانهٔ بیشتری داشت و به کسانی گفته می‌شد که جان‌نثارانه برای آزادی می‌جنگیدند.
تصویر فداییان در منابع
کسروی آنان را «جوانانی پاکباز» معرفی می‌کند که با کمترین امکانات در برابر سپاه و قزاقان ایستادند (تاریخ هیجده‌ساله آذربایجان، ۱۳۲۳). آبراهامیان نیز فداییان را نمونه‌ای از بسیج توده‌ای و نظامی در عصر جدید ایران می‌داند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷). هما ناطق یادآور می‌شود که فداییان در حافظهٔ جمعی مردم به نماد جان‌فشانی برای آزادی بدل شدند (ایرانیان و اندیشه تجدد، ۱۳۷۷).
اهمیت تاریخی
فداییان نشان دادند که مشروطه تنها پروژهٔ نخبگان نبود، بلکه ریشه‌های اجتماعی داشت و توده‌ها آماده بودند جان خود را در راه آن فدا کنند. این گروه‌ها هرچند پس از تثبیت مشروطه از هم پاشیدند، اما نقششان در پیروزی مشروطه ماندگار شد.
جمع‌بندی
«فداییان» از مهم‌ترین نیروهای مردمی انقلاب مشروطه بودند که با فداکاری خود مفهوم تازه‌ای از مشارکت سیاسی و ایثار اجتماعی را در ایران پدید آوردند. آنان نماد پیوند میان اندیشهٔ آزادی و عمل جان‌فشانانه در تاریخ معاصر ایران‌اند.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۳ش.
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.