مشروطه‌خواه
مشروطه‌خواه، عنوانی است که در جریان انقلاب مشروطه (۱۲۸۵ش) به هواداران ایجاد مجلس شورای ملی، تدوین قانون اساسی و تحدید قدرت سلطنت داده شد. این اصطلاح در برابر «مستبد» یا «مستبدین» قرار داشت. احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران (۱۳۲۵ش) مشروطه‌خواهان را «جبههٔ آزادی و قانون» می‌خواند. پژوهشگرانی چون آدمیت، ناطق و آبراهامیان نیز مشروطه‌خواهی را نخستین هویت سیاسی مدرن در ایران تحلیل کرده‌اند.
خاستگاه اصطلاح
واژهٔ «مشروطه» ترجمه‌ای از constitutionalism در اروپا بود که از طریق عثمانی و قفقاز وارد ایران شد. در ابتدا، «مشروطه‌خواه» به کسانی اطلاق می‌شد که خواستار تشکیل عدالت‌خانه بودند؛ اما با پیشرفت جنبش، معنای آن به حامیان مجلس و قانون اساسی گسترش یافت (کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵).
ترکیب اجتماعی مشروطه‌خواهان
- بازاریان و اصناف: به دلیل فشارهای مالیاتی و اقتصادی.
- روحانیان آزادی‌خواه: چهره‌هایی چون آخوند خراسانی و طباطبایی.
- منورالفکران و روشنفکران: نویسندگان، روزنامه‌نگاران و تحصیل‌کردگان خارج از کشور.
- مجاهدان و فداییان: نیروهای مردمی که از مشروطه دفاع مسلحانه کردند.
به روایت کسروی، در تبریز، مشروطه‌خواهان در قالب «انجمن ایالتی» و گروه‌های فدایی، هستهٔ اصلی مقاومت در برابر محمدعلی‌شاه بودند (تاریخ هیجده‌ساله آذربایجان، ۱۳۲۳).
شعارها و باورها
- آزادی و قانون: دو محور اصلی مشروطه‌خواهی.
- تحدید قدرت سلطنت: شاه باید مقید به قانون باشد.
- مجلس شورای ملی: نماد ارادهٔ ملت.
- برابری در برابر قانون: هرچند در عمل محدود بود، اما به‌عنوان شعار فراگیر مطرح می‌شد.
تقابل با مستبدین
مشروطه‌خواهان همواره در برابر «مستبدین» قرار داشتند. این تقابل دوگانهٔ اصلی گفتمان مشروطه بود: ملت در برابر شاه، آزادی در برابر استبداد، و قانون در برابر خودکامگی (کسروی، ۱۳۲۵).
تحلیل پژوهشگران
- کسروی: مشروطه‌خواهان را نمایندگان وجدان بیدار ملت می‌نامد.
- آدمیت: آنان را حاملان اندیشهٔ جدید و خواستار گذار از سلطنت شرقی به حکومت قانون می‌داند (فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۱۳۵۶).
- هما ناطق: مشروطه‌خواهی را نخستین هویت سیاسی مدرن ایرانیان معرفی می‌کند (ایرانیان و اندیشه تجدد، ۱۳۷۷).
- آبراهامیان: این جریان را ترکیبی از روشنفکری نو و منافع طبقاتی اصناف و بازاریان تحلیل می‌کند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷).
- آجودانی: مشروطه‌خواهی را مفهومی درهم‌تنیده با سنت دینی و مدرنیتهٔ غربی می‌داند (مشروطه ایرانی، ۱۳۷۷).
جمع‌بندی
«مشروطه‌خواه» هویتی سیاسی بود که در بستر انقلاب مشروطه پدید آمد و بیانگر تلاش مردم برای گذار از رعیت به ملت، و از سلطنت مطلقه به حکومت قانون بود. این عنوان نشان‌دهندهٔ نخستین تجربهٔ مدرن ملت ایران در تعریف خود به‌عنوان نیروی صاحب حق و مشارکت در سیاست است.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۳ش.
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.