ملت
ملت، یکی از واژگانی بود که در انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵ش) وارد فرهنگ ایران شد. در واقعی یکی از مهم‌ترین دگرگونی‌های زبانی و مفهومی در این انقلاب، گذار از واژهٔ «رعیت» به «ملت» بود. در نظام سیاسی سنتی، مردم «رعیت» نامیده می‌شدند؛ یعنی فرمان‌برداران شاه. اما در گفتمان مشروطه، برای نخستین بار مردم «ملت» نام گرفتند؛ به معنای صاحبان حق و ارادهٔ جمعی. احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران (۱۳۲۵ش) این تحول را «انقلابی در زبان و اندیشهٔ سیاسی ایرانیان» می‌خواند. پژوهشگرانی چون آدمیت، ناطق و آبراهامیان نیز آن را نشانهٔ پیدایش هویت سیاسی مدرن در ایران معرفی کرده‌اند.
رعیت در نظام قدیم
واژهٔ «رعیت» در زبان فارسی از ریشهٔ عربی «رعی» (به معنای شبانی و نگاهبانی) آمده و در نظام سلطنتی به مردم تحت فرمان شاه اطلاق می‌شد. رعیت در این معنا تابع بی‌چون‌وچرای سلطان بود و حقوقی مستقل نداشت (آدمیت، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۱۳۵۶).
ملت در گفتمان مشروطه
با پیروزی مشروطه، واژهٔ «ملت» جایگزین «رعیت» شد. کسروی توضیح می‌دهد:
«مردم ایران تا دیروز خود را رعیت می‌شمردند، از آن روز که مجلس برپا شد، خود را ملت خواندند» (تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵).
ملت به معنای نوین، برابر با «شهروند» یا «مردم صاحب حق» بود. این تغییر واژه، دگرگونی در نگرش به قدرت سیاسی را بازتاب می‌داد.
بازتاب در قانون اساسی
در اصول قانون اساسی مشروطه (۱۲۸۵–۱۲۸۶ش)، واژهٔ ملت بارها به‌کار رفت. اصل نخست متمم قانون اساسی اعلام می‌کرد که «سلطنت موهبتی است الهی که از طرف ملت به شخص شاه تفویض می‌شود.» این جمله، برتری ملت بر شاه را نشان می‌داد.
پیامدهای اجتماعی و سیاسی
- تغییر هویت سیاسی: مردم خود را نه رعیت بلکه ملت دانستند.
- آگاهی جمعی: مفهوم ملت موجب بیداری و انسجام مردم شد.
- مشروعیت نوین: قدرت سیاسی به ارادهٔ ملت منسوب گردید، نه به خواست فردی شاه.
تحلیل پژوهشگران
- کسروی: این تحول زبانی را مهم‌ترین دستاورد مشروطه می‌داند (۱۳۲۵).
- آدمیت: گذار از رعیت به ملت را «انقلاب در اندیشهٔ سیاسی ایرانیان» می‌نامد (۱۳۵۶).
- هما ناطق: ملت در برابر رعیت نشانگر پیدایش مفهوم «شهروند» در ایران بود (ایرانیان و اندیشه تجدد، ۱۳۷۷).
- آبراهامیان: این تغییر را پایه‌ای برای شکل‌گیری جامعهٔ مدنی در ایران معرفی می‌کند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷).
- آجودانی: ملت در مشروطه ترکیبی از معنای سنتی (امت دینی) و معنای مدرن (مردم صاحب حق) داشت (مشروطه ایرانی، ۱۳۷۷).
جمع‌بندی
گذار از «رعیت» به «ملت» در مشروطه تحولی بنیادین در فرهنگ سیاسی ایران بود. این تغییر زبانی نشان داد که مردم دیگر فرمان‌برداران شاه نیستند، بلکه صاحبان اصلی قدرت و مشروعیت‌اند. چنین دگرگونی‌ای زمینه‌ساز پیدایش حقوق شهروندی و نهادهای دموکراتیک در ایران شد.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- کسروی، احمد. تاریخ هیجده‌سالهٔ آذربایجان. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۳ش.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.