تظاهرات ۱۷ شهریور

۱۷ شهریور ۱۳۵۷
صحنه کشتارمردم توسط ارتش شاه در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در میدان ژاله تهران
جمعه سیاه ـ جمعه خونین ـ واقعه‌ی میدان ژاله
عاملان	ارتش شاه
مکان	میدان شهدا (ژاله‌ سابق) ـ تهران
زمان	۱۷ شهریور۱۳۵۷
نتیجه	کشته و زخمی شدن تعداد بسیاری از مردم

۱۷شهریور۱۳۵۷ نام واقعه‌ای است که از آن با نام «جمعه سیاه»، «جمعه خونین»، «کشتار ۱۷ شهریور» و «واقعه‌ی میدان ژاله» نیز نام برده‌اند. این واقعه نقطه عطفی در سلسله رویدادهای انقلاب ضد سلطنتی بود که به سرنگونی سلطنت پهلوی انجامید.

در پی تظاهرات عید فطر در ۱۳شهریور و بعد از آن در ۱۶ شهریور ۱۳۵۷، مردم به طور خود جوش قرار تظاهراتی را در میدان ژاله برای روز بعد، یعنی جمعه ۱۷شهریور گذاشتند. این موضوع باعث نگرانی سران حکومت و شخص شاه شد. در شامگاه ۱۶شهریور شورای عالی امنیت ملی به ریاست نخست وزیر «شریف امامی» تشکیل جلسه داد و تصمیم به اعلام حکومت نظامی در تهران و یازده شهر دیگر گرفت. در پی آن هیئت دولت نیز تشکیل جلسه داد و طرح اعلام حکومت نظامی را به تصویب رساند. شاه تیمسار غلامعلی اویسی را به فرمانداری نظامی تهران منصوب کرد.

در سحرگاه ۱۷ شهریور در ساعت ۶ صبح فرماندار نظامی تهران طی اولین اطلاعیه خود حکومت نظامی را از رادیو اعلام کرد. تعداد بسیاری از مردم در میدان ژاله ( شهدای کنونی) تجمع کردند. حدود ساعت ۹و ۱۵ دقیقه صبح شلیک به سوی جمعیت آعاز شده و بسیاری از تظاهرکنندگان کشته و مجروح شدند. درگیریها بین نیروهای امنیتی و مردم در تمام روز ۱۷شهریور ادامه داشت.

کشتار ۱۷شهریور تأثیر به سزایی در روند انقلاب ضد سلطنتی داشت و دریایی از خون بین مردم و شاه به وجود آورد. در پی این کشتار فقط یک راه‌حل پیش روی مردم باقی ماند و آنهم انقلابی بنیادین و سرنگونی حکومت پهلوی بود.

پیش زمینه واقعه ۱۷ شهریور

جرقه‌های اولیه‌ی اعتراضاتی که به انقلاب ضد سلطنتی و سرنگونی نظام پهلوی در ۲۲بهمن ۱۳۵۷ انجامید، در آبان و بعد از آن در دی ۱۳۵۶ زده شد. در پی تظاهراتی که در قم در اعتراض به مقاله‌ای به قلم، احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات، برگزار شد، نیروهای انتظامی شاه معترضان را به گلوله بستند. بدین ترتیب ناآرامی‌های سه مرحله‌ای چهلم‌ها آغاز گشت که اولین آن به مناسبت چهلم شهدای قم در شهرهای مختلف برگزار شد. آخرین تظاهرات خشونت آمیز در ۱۹ اردیبهشت ۵۷ برگزار شد. شاه سعی کرد با برخی نمایش‌های اصلاحی اوضاع را آرام کند. از جمله این اقدامات وضع قوانینی برای خانواده سلطنتی بود که در آن به پنجاه تن از وابستگان خود دستور داد تا به فعالیتهای اقتصادی خود پایان دهند. همجنین شاه به زیارت مرقد امام رضا (ع) رفت که با تبلیغات بسیاری نیز همراه بود. شاه ارتشبد نصیری رئیس ساواک را برکنار کرد. جمشید آموزگار نخست وزیر وقت نیز برای مهار اوضاع دست به اصلاحاتی در امور اقتصادی زد.

در دو ماه نخست تابستان ۱۳۵۷ ناآرامی عمده‌ای رخ نداد. در ۲۸مرداد۱۳۵۷ واقعه آتش‌سوزی در سینما رکس آبادان رخ داد. در پنج شهریور شاه آموزگار را برکنار کرد و شریف امامی را به نخست وزیری برگزید.

تظاهرات ۱۳ شهریور

اعلامیه دولت شریف امامی روز قبل از ۱۷ شهریور ۵۷ مبنی بر برقراری حکومت نظامی در تهران و ۱۱ شهر دیگر

شریف امامی، بعد از رسیدن به نخست وزیری اقداماتی را انجام داد و با رهبران مخالفان به توافقاتی رسید. او اجازه تظاهرات عید فطر را صادر کرد و مخالفان نیز توافق کردند که تظاهرات مسالمت آمیز و در مسیرهای تعیین شده باشد. روز ۱۳ شهریور مصادف بود با عید فطر، که بعد از برگزاری نماز تظاهرات بزرگی در تهران برگزار شد. تظاهرات در میدان آزادی (شهیاد) پایان یافت.

تظاهرات ۱۶ شهریور

در سه روز بعد از تظاهرات عید فطر، بحران شدت گرفت و جمعیت همچنان به خیابان می‌ریختند درروز ۱۵شهریور هیئت دولت، طی بیانیه شدید‌اللحنی، هرگونه تجمع را ممنوع اعلام کرد. این بیانیه که به معنای حکومت نظامی نبود از طرف مردم جدی گرفته نشد. در روز ۱۶ شهریور ۵۰۰ هزار نفر از مردم تهران تظاهرات کردند. این بزرگترین گردهمایی برگزار شده در ایران بود. شعارها نیز شدیدتر شده بود. در پایان این تظاهرات تعدادی از مردم به طور خودجوش، قرار تظاهرات روز بعد در میدان ژاله تهران را گذاشتند. این در حالی بود که رهبران مذهبی، تاریخی را برای برگزاری تظاهرات دیگری مشخص نکرده بودند و به دنبال رادیکال شدن اعتراضات نبودند.

شامگاه ۱۶ شهریور شورای عالی امنیت ملی شاه، به ریاست نخست وزیر تشکیل جلسه داد تا برای برقراری حکومت نظامی تصمیم‌گیری کند. در این جلسه سپهبد مقدم گفت: «قرار است فردا در مملکت آشوب به پا کنند و مملکت را به هم بزنند. من مراتب را به عرض اعلیحضرت رساندم که به نظر من ضرورت دارد که اعلام حکومت نظامی بشود.»

درپی آن هیئت دولت جلسه اضطراری تشکیل داد و طبق دستور شاه، اعلام حکومت نظامی تصویب شد. حکومت نظامی علاوه بر تهران، در یازده شهر دیگر شامل قم، تبریز،مشهد، اصفهان، شیراز، آبادان، اهواز، قزوین، کازرون، جهرم و کرج نیز اعلام شد.

شاه ارتشبد غلامعلی اویسی را که در پی قیام خرداد ۱۳۴۲ به «قصاب ایران» مشهور شد، به فرمانداری نظامی تهران منصوب کرد.

فرمانداران نظامی سایر شهرها نیز به ترتیب زیر انتخاب شدند: سرتیپ جهانگیر اسفندیاری (آبادان)، سرلشگر رضا ناجی (اصفهان)، سرتیپ شمس تبریزی (اهواز)، سرلشکر بیدآبادی (تبریز)، سرلشکر عبدالرضا اسفندیاری (شیراز)، سرتیپ غفاری (کازرون)، سرتیپ شاپور میرهادی (کرج)، سرتیپ نادور (جهرم)، سرتیپ نعمت الله معتمدی (قزوین)، سرلشگر کمال نظامی (قم)، سرتیپ عبدالرحیم جعفری (مشهد)

روز ۱۷ شهریور۱۳۵۷

بامداد جمعه هفدهم شهریور، بیانیه هیئت دولت که در آن تظاهرات و اعتراضات مردم را به طرفهای خارجی نسبت داده، برای اعلام حکومت نظامی نهایی می‌شود. دراین بیانیه آمده است: «با آگاهی دقیق از ریشه‌های این توطئه عمیق که با پول و نقشه خارجی و تحریکات بیگانه هر روز ابعاد تازه‌ای را در برمی‌گیرد و همچنین‌ با اطلاع ازچگونگی تجاوز مسلحانه گروه‌های تروریست و مخرب... ناگزیرحکومت نظامی را برای مدت شش ماه درشهرهای تهران، کرج، قزوین، قم، مشهد، تبریز، آبادان، اصفهان، شیراز، کازرون، جهرم اعلام می‌نماید.»

درساعت ۶ صبح ۱۷شهریور اطلاعیه شماره ۱ فرمانداری نظامی تهران برای اعلام حکومت نظامی از رادیو خوانده شد. عملا مردم از اعلام حکومت نظامی با خبر نشده بودند.

تظاهرات مردمی در ۱۷ شهریور۱۳۵۷ و نشانه‌روی نیروهای ارتش شاهنشاهی به سمت مردم

از ساعت ۸ صبح نیروهای ارتش در میدان ژاله مستقر شده‌اند. ارتش برای ایجاد رعب از تجهیزات نا متعارفی که تا آن زمان بی سابقه بود، از جمله ماسکهای ضد گاز، نفربر، مسلسلهای سنگین، لجستیک سنگین و بالگردهای هوانیروز، استفاده کرد. مردم در خیابانهای اصلی مسیر میدان ژاله به هم می‌رسند. ساعت ۸ و ۱۵دقیقه فرماندهی نظامی با بلندگو اعلام می‌کند که حکومت نظامی است و مردم باید متفرق شوند. او می‌گوید: « ما را مجبور به شلیک نکنید.» ساعت ۸ و ۳۰ دقیقه یک روحانی وارد میدان می‌شود و با یکی از افسران صحبت می‌کند. مردم به درخواست او روی زمین می‌نشینند. در ساعت ۹ و ۱۵ دقیقه شلیک آغاز می‌شود. حجم آتش بسیار زیاد است و به گفته ناظران ۳۰ ثانیه به طول می‌انجامد. تنها خبرنگار حاضر در میدان زمان شلیک را ۳ دقیقه ذکر کرده‌است. تعداد زیادی از مردم مورد اصابت گلوله قرار گرفته و کشته و مجروح می‌شوند. جمعیت پراکنده می‌شود و درگیریهای وسیع خیابانی تا شبانگاه همان‌روز در نقاط مختلف تهران بین مردم و نیروهای ارتش رخ می‌دهد که منجر به کشته و مجروح شدن تعداد بسیاری از مردم می‌شود.

یرواند آبراهامیان درکتاب خود «ایران بین دو انقلاب» می‌نویسد: «درگیریهای اجتناب ناپذیر، صبح جمعه ۱۷شهریور، روی داد... در محله‌های پرجمعیت جنوبی، برای پراکنده کردن جمعیت از هلی‌کوپترهای جنگی استفاده شد. بنا به نوشته یک خبرنگار اروپایی، این هلی‌کوپترها «کوهی از اجساد متلاشی شده» برجای گذاشتند. درمیدان ژاله، تانکها و کماندوها که تظاهرکنندگان را محاصره کرده بودند و نمی‌توانستند آنها را پراکنده سازند به آنها شلیک کردند. یک خبرنگار اروپایی می‌نویسد که این صحنه به جوخه آتش شبیه بود که در آن افراد مسلح به معترضان بی‌حرکت شلیک می‌کنند.»

«ریچارد اوپن هایمر»، خبرنگار بی‌بی‌سی در تهران گزارش کرد که یکی از سربازان که از شلیک به سمت مردم خودداری کرد ابتدا افسر فرمانده خود را هدف قرار داد و بعد هم خودش را کشت. سالها بعد با افشاد اسنادی از واقعه‌ی ۱۷شهریور فاش شد که موارد دیگری نیز از تمرد سربازان از شلیک به سمت مردم بوده است، ازجمله سه سرباز وظیفه لشگر گارد به نامهای قاسم دهقان، علی غفوری و محمد محمدی خلص که با سلاحهای خود فرار کردند که فردای آن‌روز محل اختفای آنان کشف شد و محمد محمدی کشته شد.

تعداد کشته‌شدگان

اعلام خبر کشتار ۱۷ شهریور ۵۷ و درج تعداد کشته شدگان و مجروحین در روزنامه اطلاعات ۱۸ شهریور۱۳۵۸

در مورد کشته شدگان واقعه‌ی ۱۷شهریور روایتهای مختلفی وجود دارد. فرماندار نظامی تهران طی اطلاعیه شماره ۴ خود تعداد کشته شدگان را ۵۸ نفر و مجروحین را ۲۰۵ نفر اعلام کرد. دو روز بعد دادگستری اعلام کرد تعداد کشنه شدگان به ۹۵ نفر رسید. پارسونز سفیر انگلستان در ایران این تعداد را «صدها نفر» عنوان کرد و همچنین ویلیام سولیوان سفیر ایالات متحده در ایران تعدد کشته شدگان را بیش از ۲۰۰ نفر اعلام کرد. جان دی استمپل از مسئولان رده بالای سفارت آمریکا در کتاب خود به نقل از منابع پزشکی تعداد کشته شدگان را بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ نفر عنوان کرد. او در کتاب خود اضافه می‌کند دولت در ابتدا تعداد کشته شدگان را ۵۸ نفر اعلام کرده بود که این رقم طی یک هفته به ۱۲۲ نفرافزایش یافت که به آن باید تعداد ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ زخمی را نیز اضافه کرد. او همچنین می‌گوید تعداد کشته شدگان از طرف مخالفین ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر اعلام شد که در عرض بیست و چهار ساعت این تعداد به ۱۰۰۰ نفر افزایش یافت. در پایان دی استمپل می‌نویسد پزشکانی که مدت ۳۶ ساعت کار کرده بودند تعداد ۳۰۰ تا ۴۰۰ کشته و ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ مجروح را منطقی می‌دانند. برخی معتقد بودند که تعداد کشته شدگان روز ۱۷ شهریور بیش از ۴۰۰۰ نفر بودند و تنها تعداد کسانی که در میدان ژاله کشته شدند ۵۰۰ نفر بوده است.میشل فوکو فیلسوف فرانسوی که برای پوشش دادن وقایع انقلاب به ایران سفر کرده بود اظهار داشت که تعداد ۴۰۰۰ تن در این روز هدف گلوله قرار گرفتند.

واکنشها به کشتار ۱۷شهریور

کشتار ۱۷شهریور ۵۷ واکنشها و پیامدهای وسیعی در بر داشت. عصر روز ۱۷ شهریور به نوشته روزنامه آیندگان شبکه دو تلویزیون سراسری موزیک غم انگیزی پخش می‌کند که این برنامه به دستور مقامات قطع می‌شود و یکی از برنامه‌های شاد رنگارنگ روی آنتن می‌رود.

مراجع تقلید آن زمان یعنی شریعتمداری، گلپایگانی و مرعشی نجفی بیانیه‌های تندی صادر می‌کنند. خمینی نیز بیانیه‌ای صادر کرده و خواستار اعتصاب سراسری می‌شود.

بعد از ظهر روز۱۷شهریور شریعتمداری به بازرگان و پنج تن از رهبران کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر پناه داد و گفت که اگر قانون اساسی اجرا نشود به گفتگو با حکومت حتی فکر هم نخواهد کرد. شامگاه همان‌روز انجمن قضات اعلام کرد که حکومت نظامی غیرقانونی است زیرا به تصویب مجلس نرسیده است. علی امینی اعلام کرد بدون کناره‌گیری شاه این بحران حل ناشدنی است. روز ۱۸ شهریور کارکنان پالایشگاه تهران در اعتراض به حکومت نظامی اعتصاب کردند و روز ۲۰ شهریور نیز کارگران پالایشگاه‌های اصفهان، شیراز، تبریز و آبادان به این اعتصاب پیوستند. روز ۲۲ شهریور کارگران کارخانه سیمان تهران دست از کار کشیدند.

چندین شهر کشور در پی واقعه‌ی میدان ژاله وارد تظاهرات و اعتصاب شدند. به گزارش ساواک در شهرهای دزفول، آبادان، کرمان، زنجان، قزوین، تفت، یزد، اصفهان، قم، کاشان، تبریز، مشهد و کرمانشاه علاوه بر تعطیلی بازارها بین مردم و ماموران زد و خورد پیش ‌آمده و چندین کشته و ده‌ها مجروح بر جای گذاشت.

بر اساس اسناد سفارت آمریکا در ایران و طی گزارشی در تاریخ ۱۰ سپتامبر یعنی دو روز بعد از واقعه‌ی ۱۷ شهریور، کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا در تماس تلفنی با شاه در مورد وقایع اخیر ایران با او بحث کرد و ضمن اشاره به وقایع رخ داده در ایران بر روابط دوستانه ایران و آمریکا و اهمیت اتحاد دامنه‌دار ایران با غرب تأکید کرد.

دادگاه

بعد از سرنگونی سلطنت پهلوی و در دادگاه‌های موسوم به انقلاب، حداقل شش افسر و سرباز ارتش به اتهام شرکت مستقیم در کشتار ۱۷شهریور۵۷ به اعدام محکوم شدند. روزنامه کیهان زمان اعدام آنان را ساعت ۲ و ۵۰ دقیقه سحرگاه ۲۹ فروردین ۱۳۵۸ اعلام کرد.