میرزا کوچک‌ خان جنگلی: تفاوت میان نسخه‌ها

میرزا کوچک خان جنگلی در  محلۀ استادسرای شهر رشت  بدنیا آمد. در آغاز جوانی در مدرسه علمیه حاج حسن و مدرسه جامع شهر رشت به تحصیل علوم دینی پرداخت و تحصیلاتش را در مدارس دینی قزوین و تهران ادامه داد. میرزا کوچک خان با این که با پایه تحصیلی در مدارس دینی می‌توانست به لباس روحانیت درآید اما دغدغه های سیاسی و روحیه مبارزه جویانه‌اش او را به مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی سوق داد.

میرزا کوچک خان جنگلی به هنگام امضای فرمان مشروطیت توسط مظفّرالدین شاه قاجار در ۱۳مرداد ۱۲۸۵، ۲۸ ساله بود. وی در قیام مشروطه خواهان رشت علیه محمدعلی شاه قاجار که به فتح تهران در ۲۵تیرماه ۱۲۸۸شمسی منجرشد، فرماندهی یک دسته از مشروطه‌خواهان را به عهده داشت.  

میرزا کوچک خان جنگلی پس از فتح تهران به گیلان برگشت و با شماری از مبارزان که مخالف دخالت‌های روسیه تزاری در شمال ایران بودند، گروهی را تشکیل داد. در بین یاران میرزا افراد تحصیل کرده‌یی مانند دکتر حشمت و میرزا حسین کسمایی، بازرگانان معروفی مانند حاج احمد کسمایی بودند و روشنفکران و مخالفانی چون حسن آلیانی و شیخ علی شیشه‌بر وجود داشتند.

در جریان ورود [[محمدعلی شاه]] از روسیه به ترکمن صحرا برای بازپس گیری تاج و تخت شاهی، میرزا کوچک خان جنگلی همراه با شماری از مدافعان مشروطه برای مقابله با محمدعلی شاه و طرفدارانش، به ترکمن صحرا شتافتند. در این نبرد تیری به شانه میرزا اصابت کرد و به اسارت قوای روسی حامی محمدعلی شاه افتاد. آن‌ها میرزا کوچک خان جنگلی را به روسیه بردند. میرزا پس از معالجه، از روسیه گریخته و خود را مخفیانه به رشت رسانید.

میرزا کوچک خان جنگلی و هم‌فکرانش در جنگ جهانی اول که از روز ۵ مرداد۱۲۹۳ (۲۸ژوییه ۱۹۱۴م) آغاز شد و ایران میدان تاخت و تاز نیروهای انگلیسی و روسی و عثمانی گردید، در روز ۲۰مرداد۱۲۹۴ (۱۲ اوت ۱۹۱۵) در جنگلهای تولم، در ۲۰ کیلومتری شمال غربی رشت، مستقرشدند و به تدارک نبرد پرداختند و مبارزه‌یی را علیه اشغال‌گران و نیروهای دولتی وابسته به انگلستان و روسیه آغاز کردند. این نبرد تا شهادت میرزا کوچک‌ خان در ۱۱ آذر ۱۳۰۰، در ارتفاعات پر برف تالش خلخال  ادامه داشت.

دراین زمان نیروهای نظامی اشغالگر روسیه در ۲۲دیماه ۱۲۹۳ (۱۳ژانویه ۱۹۱۵) بر تبریز مسلط شدند و در ۲۳ آذر ۱۲۹۴ (۱۵دسامبر۱۹۱۵) همدان را به اشغال خود درآوردند. پنج روز بعد بعد آنها وارد قم و در روز ۳۰دی وارد اراک شدند. آن‌ها در ۲۸ اسفند ۹۴ (۱۹مارس ۱۹۱۶) اصفهان را نیز به تصرف خود درآوردند. در چنین شرایطی میرزا کوچک خان جنگلی مبارزه با استبداد و استعمار را آغاز کرد و به تدارک نبرد مسلحانه پرداخت.

میرزا کوچک خان و یارانش در روز ۲۰ مرداد ۱۲۹۴ (۱۲ اوت ۱۹۱۵) در جنگلهای تولم، در ۲۰کیلومتری شمال غربی رشت، مستقرشدند و به تدارک نبرد پرداختند. هدفشان «اخراج نیروهای بیگانه، رفع بی عدالتی، مبارزه با خودکامگی و استبداد و برقراری دولتی مردمی» بود.

از همان نخستین ماههای استقرار میرزا کوچک خان و یارانش در جنگلهای گیلان، نیروهای دولتی مستقر در گیلان، برای ازمیان بردن آن‌ها به تدارک جنگ پرداختند. در حملات و درگیریهای قوای دولتی با نیروهای جنبش جنگل در منطقه کسما، مفاخرالملک، رئیس نظمیه گیلان، در ۲۶ آبان ۹۵ (۱۷نوامبر۱۹۱۶)، به دست نیروهای جنبش جنگل به قتل رسید. همچنین نیروهای لوطی عبدالرزاق از میرزا شکست خوردند. میرزا و جوانانی که از ظلم نیروهای روس و انگلستان و از سویی حکومت مرکزی به وی پیوسته بودند با عملیات ایزایی و شبیخون عرصه را بر آنان تنگ کرده بودند.

حدود یک سال بعد، در روز ۱۶ آبان ۱۲۹۶ (۷نوامبر۱۹۱۸) بلشویکها به رهبری لنین در روسیه قدرت دولتی را در اختیار گرفتند و حکومت سوسیالیستی برقرار کردند.

پس از پیروزی انقلاب سوسیالیستی در روسیه و كنار رفتن يكي از دو قدرت خارجي چیره بر ایران، انگلستان در ايران حاکم شد و به دنبال گسترش سلطه خود بر سراسر ايران بود.

تلاش انگلستان برای نابودی جنبش جنگل و چیرگی او بر گیلان در دولت وابسته‌ی وثوق الدوله که در ۱۵مرداد ۱۲۹۷ (۷ اوت ۱۹۱۸) تشکیل شده بود شدت گرفت و با پایان یافتن جنگ جهانی اول در ۲۲ آبان ۱۲۹۷شمسی، بر شدت آن افزوده شد.  

وثوق‌الدوله در روز ۶ اسفند ۱۲۹۷ برای حاجی احمد کسمایی، از یاران و هم‌رزمان قدیمی میرزا کوچک خان و از چهره های سرشناس جنبش جنگل و از فرماندهان منطقه‌ی «کسما»، از دهستان‌های نزدیک صومعه سرا، «امان­‌نامه» فرستاد و او را به تسلیم فراخواند.

تلاشهاي وثوق الدّوله براي ايجاد دو دستگی در صفوف جنگل باعث شد مجاهدين كسما و فرمانده آن‌ها، حاج احمد كسمايي، به «امان نامه» و شرایط پیشنهادی وثوق الدوله تن بدهند و به نيروهاي دولتي بپيوندند.

پس از تسلیم حاجی احمد کسمایی و اطرافیانش به قوای دولتی،  زمینۀ مساعدی برای از میان بردن تمامی جنبش فراهم شد.

در ۱۱فروردین ۱۲۹۸ (۳۱مارس ۱۹۱۹) نیروهای مهاجم انگلیسی طی اولتیماتومی از میرزا کوچک خان و یارانش خواستند تا ۴۸ ساعت دیگر تسلیم شوند و در غیر این صورت به تمام مراکز استقرار آن‌ها حمله خواهند کرد. با پایان یافتن زمان اولتیماتوم، حمله‌ی ۲۰هزار قزاق ايراني با پشتيباني هواپيماهاي انگلیسی در روز ۱۳فروردين ۱۲۹۸ (۲آوريل۱۹۱۹) به پايگاههاي مجاهدين جنگل آغاز شد.  

اين حمله‌ها ماه‌ها به طول انجاميد. در اين مدت نيروهاي مستقر در جنگل، در اثر فقدان آذوقه، جنگ و گريزهاي طولاني و نداشتن تسليحات كافي، در موقعيت بسیار دشواري قرار گرفتند و یکپارچگی نیروهای رزمنده‌ی مستقر در جنگلهای گیلان به هم ریخت. عده‌یی از آنان راه رشت را در پیش گرفتند و عده‌یی هم تصمیم گرفتند فومنات را که محل استقرار آن‌ها بود، ترک کنند و به لاهیجان بروند و به نیروهای دکتر حشمت، از پایه گذاران جنبش جنگل بپیوندند. نیروی قزاق در تعقیب میرزا کوچک خان و یارانش به لاهیجان حمله کردند و آن‌ها مجبورشدند به کوههای لنگرود و رودسر و تنکابن عقب‌نشینی کنند. 

=== تسیلم شدن دکتر حشمت ===

در همین ماه‌های سخت و نفسگیر وجنگ‌های نابرابر و مرگبار بود که دکتر ابراهیم حشمت الاطباء (دکتر حشمت)، از نخستین یاران نزدیک میرزا کوچک خان، خسته از سفرهای طولانی و جنگ و گریزهای پیاپی، در پی تأمین نامه‌­یی که در پشت قرآن نوشتند و برایش فرستادند، با ۲۷۰تن از همراهانش به قوای دولتی تسلیم شد، امّا برخلاف تصورش، به محض ورود به لاهیجان مورد اهانت قرارگرفت و در ۲۱ اردیبهشت ۱۲۹۸ (۱۲مه ۱۹۱۹) به حکم دادگاه نظامی در رشت به دار آویخته شد. همراهان دکتر حشمت نیز راهی زندان شدند.

دکتر حشمت، از نخستین بنیانگذاران جنبش جنگل و از نزدیکان میرزا کوچک خان بود. تسلیم شدن دو تن از سران جنبش و همراهانشان تأثیر بسیار بدی بر جنبش جنگل گذاشت.  

حدود ۹ ماه پس از بسته شدن قرارداد  ۱۷مرداد ۱۲۹۸ (۹ اوت ۱۹۱۹) میان انگلستان و وثوق الدوله، گاردهای سرخ شوروی در ۲۵ اردیبهشت ۱۲۹۹ (۱۵مه ۱۹۲۰) براي دستگيري دنيكين، كه عليه حكومت نوپاي شوروي مي‌جنگيد، وارد بندر انزلي شدند. دنيكين بعد از شكست در پطروفسك (اوكراين)، در استحكامات انگلیسیها در غازيان پناه گرفته بود. انگلیسی‌ها بعد از چند ساعت مقاومت غازيان را رها كرده به رودبار منجيل عقب نشستند.

روز اوّل، مذاكره به جايي نرسيد و توافقي حاصل نشد. اعضاي «حزب عدالت» باكو، كه در مذاكره حضور داشتند، وظيفه مقدم جنبش را تبليغات مرامي، مصادره اموال و لغو مالكيت بر زمين و مبارزه با مذهب مي دانستند، درحالي كه ميرزا كوچك خان معتقد بود با توجه به افكار عامه «تا مدتي بايستي از تبليغات مسلكي صرف‌نظر شود… چون ايراني‌ها متعصبند و به دين و شعائر اسلامي علاقه دارند، قطع اين پيوند باعث ميشود كه به انقلاب به نظر نامساعد بنگرند». 

سران جنبش جنگل در اعلاميه‌يي با تأكيد بر اين كه:  

«قوه ملي جنگل به استحضار كمك و مساعدت عموم نوع‌پروران دنيا و استعانت از اصول حقۀ سوسياليسم، داخل در مرحله انقلاب سرخ شده و خود را به نام "جمعيت انقلاب سرخ ايران" معرفي مينمايد»  

ميرزا كوچك خان دو نماينده نزد نريمانوف، رئيس شوراي جمهوري قفقاز، فرستاد و از او خواست از اين اقدامات چپ‌روانه، كه حاصلي جز دوركردن مردم از جنبش ندارد، جلوگيري كند.  

كميته‌يي مركب از هشت نفر كه چهارتن از آن‌ها ـ ازجمله، جوادزاده (پيشه وري) ـ عضو حزب كمونيست ايران بودند، زِمام امور را به دست گرفت. در كابينه‌يي كه توسط آن كميته تشكيل شد، احسان‌الله خان، نخست وزير و وزير خارجه، خالو قربان، وزير جنگ و پيشه‌وري وزير داخله شد.

نخستين كنگرۀ ملت‌هاي شرق در ۲۰ سپتامبر ۱۹۲۰ (۹ شهريور ۱۲۹۹) در باكو برگزارشد. سران و نمايندگان حزب كمونيستِ ۱۷كشور شرق، در آن حضور داشتند. از ايران نيز سيدجعفر پيشه وري، بلومكين و عده‌يي ديگر، كه مجموعاً ۱۹۲ نفر بودند، در كنگره شركت كردند. تضاد بين سلطان‌زاده و حيدرخان عمواوغلي باعث شد كه هر دو به عنوان سرپرست شركت كنندگان ايراني به كنگره معرفي شوند. رياست كنگره را زينوويف، عضو كميته مركزي حزب بلشويك، به عهده داشت.

در اين كنگره به نحوه برخورد «حزب كمونيست ايران» نسبت به جنبش جنگل به شدت انتقاد شد. نريمانوف، رئيس شوراي جمهوري قفقاز، حيدرخان عمواوغلي و اعضاي حزب عدالت باكو از جمله انتقادكنندگان بودند و همگي مي‌خواستند از اين گونه روش‌هايي كه باعث ايجاد نفرت عمومي مي‌شود، جلوگيري به عمل آید.

 بعد از انقلاب اكتبر ۱۹۱۷، به ويژه پس از صلح برست ليتوفسك بين شوروي و آلمان در سوم مارس ۱۹۱۸، كه باعث شد شوروي راه خود را از راه متفقين جدا كند، تضاد بين شوروي و انگلستان، كه از نظر گستردگي مستعمرات در رأس كشورهاي امپرياليست قرار داشت، به اوج خود رسيد. حمايت اين كشور از مخالفان دولت شوروي (ارتش سفيد)، كه عامل ايجاد جنگ داخلي در شوروي بودند، تا زمان شكست ژنرال ورانژل از ارتش سرخ در نوامبر۱۹۳۰ ادامه داشت. در همين راستا، انگلستان از حكومت‌هاي فدرال قفقاز (مساواتي‌ها)، گرجستان (منشويك‌هاي ملي) و ارمنستان (داشناك‌ها) حمايت مي‌كرد و در  پي ايجاد دولت تركمنستان نيز برآمد.

برتراند راسل در يادداشتهاي سفرش به شوروي كه در سپتامبر ۱۹۲۰منتشر شد، نوشت:  

پيش از راسل، سياستگردانان انگلستان، خود به اين نتيجه رسيده بودند.  لويد جرج، نخست وزير آن كشور، در جلسۀ ده نفرۀ سران دولتهاي بزرگ جهان در زمينۀ اتّخاذ سياست مشترك در رابطه با شوروي، در ۱۶ژانويه ۱۹۱۹، گفته بود: <blockquote>«اميدواري به اين جنابان (منظور ژنرالهاي مخالف شوروي نظير دنيكين، كلچاك و… است) مثل اين خواهد بود كه بنايي بر ريگ روان بسازيم. به محض اين كه پيشنهاد كنيم قشون انگلستان به روسيه اعزام شود، در ارتش طغيان خواهد شد… تصوّر اضمحلال بلشويسم به  وسيلۀ قواي نظامي ديوانگي محض است»</blockquote>وي به عنوان راه حل واقعي پيشنهاد كرده بود كه با بلشويك‌ها مذاكره به عمل آيد. ويلسون، رئيس جمهوري آمريكا، و سران كانادا و استراليا نيز با او هم‌عقيده بودند. در دهم فوريه ۱۹۱۹، لويد جرج همين نظر را در مجلس عوام انگلستان به  اين شكل بيان كرد: <blockquote>«براي آن كه روسيه را دوباره به سرِ عقل رهبري كنيم، توسل به قوة قهريه نتيجه‌يي نداده است… من معتقدم كه مي‌توانيم به كمك دادو ستد آن كشور را نجات دهيم. بازرگاني خاصيتي دارد كه انسان را هوشيار مي‌سازد»<ref>روسه و غرب در زمان لنین و استالین- ژرژکنان- ترجمه ابوالقاسم طاهری - ص ۱۷۵</ref></blockquote>

 روابط ديپلوماتيك حکومت مرکزی ايران و شوروي، «تابعي از متغير» سياست خارجي انگلستان بود. در تمام دوراني كه انگلستان با شوروي روابط خصمانه داشت، ايران نيز به شوروي روي خوش نشان نمي‌داد، با اين كه شوروي به طوررسمي، تمام قراردادهاي استعماري تزاري با ايران را لغو كرده بود.

== واقعة ملاسرا ==

== واکنش میرزا کوچک خان به قتل حیدر عمواوقلی ==