۸٬۸۲۸
ویرایش
کاربر:Khosro/صفحه تمرین تفتیش عقاید: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «تفتیش عقاید، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ابزارهای سرکوب دگراندیشی در تاریخ بشری، ریشه در تلاش نهادهای قدرت برای یکسان‌سازی باورها و حذف تنوع فکری و مذهبی دارد. این پدیده که در قرون وسطی به‌ویژه در اروپا با فعالیت دستگاه تفتیش عقاید کلیسای...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
تفتیش | '''تفتیش عقاید'''، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ابزارهای سرکوب دگراندیشی در تاریخ بشری، ریشه در تلاش نهادهای قدرت برای یکسان‌سازی باورها و حذف تنوع فکری و مذهبی دارد. این پدیده که در قرون وسطی به‌ویژه در اروپا با فعالیت دستگاه تفتیش عقاید کلیسای کاتولیک شناخته شد، فرایندی سازمان‌یافته برای بازجویی، محاکمه و مجازات افرادی بود که از اصول رسمی دینی یا سیاسی انحراف می‌یافتند. در این مقاله، مفهوم تفتیش عقاید از منظر تاریخی و معاصر بررسی شده و تمرکز ویژه‌ای بر وضعیت آن در ایران معاصر صورت گرفته است. در ایران، پس از انقلاب ۱۳۵۷، نظام جمهوری اسلامی با اتکا به ایدئولوژی شیعه اثنی‌عشری، سیاستی sistematic برای سرکوب هرگونه عقیده و مذهب مخالف پیش گرفته است که از آن می‌توان به‌عنوان شکلی مدرن از تفتیش عقاید یاد کرد. قانون اساسی ایران، در حالی که در اصل ۲۳ تفتیش عقاید را ممنوع اعلام کرده، در عمل با اصول دیگر خود مانند اصل ۱۲ (رسمیت مذهب شیعه) و محدودیت‌های اعمال‌شده بر اقلیت‌ها، تناقضی آشکار را به نمایش می‌گذارد. | ||
این مقاله نشان می‌دهد که چگونه اقلیت‌های مذهبی نظیر بهائیان، نوکیشان مسیحی، اهل سنت و دراویش گنابادی در ایران با آزار، بازداشت، مصادره اموال و حتی اعدام مواجه شده‌اند. به‌عنوان مثال، بهائیان به دلیل عدم به‌رسمیت‌شناخته‌شدن در قانون اساسی، هدف سرکوب سیستماتیک قرار گرفته‌اند و نوکیشان مسیحی با اتهاماتی چون ارتداد روبه‌رو می‌شوند که ریشه در تفاسیر سخت‌گیرانه شرعی دارد. افزون بر این، اقدامات اخیر مانند توزیع پرسشنامه‌های تفتیش عقاید در مدارس تهران و مصوبات مجلس برای محدودسازی بیشتر آزادی‌ها، نشان‌دهنده تداوم و تشدید این روند است. این سرکوب‌ها نه‌تنها نقض آشکار تعهدات بین‌المللی ایران، از جمله ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر است، بلکه پیامدهایی چون فرار مغزها و تضعیف تنوع فرهنگی را به دنبال داشته است. | این مقاله نشان می‌دهد که چگونه اقلیت‌های مذهبی نظیر بهائیان، نوکیشان مسیحی، اهل سنت و دراویش گنابادی در ایران با آزار، بازداشت، مصادره اموال و حتی اعدام مواجه شده‌اند. به‌عنوان مثال، بهائیان به دلیل عدم به‌رسمیت‌شناخته‌شدن در قانون اساسی، هدف سرکوب سیستماتیک قرار گرفته‌اند و نوکیشان مسیحی با اتهاماتی چون ارتداد روبه‌رو می‌شوند که ریشه در تفاسیر سخت‌گیرانه شرعی دارد. افزون بر این، اقدامات اخیر مانند توزیع پرسشنامه‌های تفتیش عقاید در مدارس تهران و مصوبات مجلس برای محدودسازی بیشتر آزادی‌ها، نشان‌دهنده تداوم و تشدید این روند است. این سرکوب‌ها نه‌تنها نقض آشکار تعهدات بین‌المللی ایران، از جمله ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر است، بلکه پیامدهایی چون فرار مغزها و تضعیف تنوع فرهنگی را به دنبال داشته است. | ||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
== مقدمه و تعریف تفتیش عقاید == | == مقدمه و تعریف تفتیش عقاید == | ||
=== | === مفهوم تفتیش عقاید === | ||
تفتیش عقاید (Inquisition) به مجموعه اقداماتی سازمان‌یافته اطلاق می‌شود که از سوی نهادهای قدرت، اعم از مذهبی یا سیاسی، برای شناسایی، محاکمه و مجازات افرادی به کار گرفته می‌شود که از باورها یا اصول رسمی انحراف یافته‌اند. این اصطلاح در لغت از ریشه لاتین "inquirere" به معنای جست‌وجو یا بازجویی گرفته شده و در معنای دقیق‌تر، به سرکوب دگراندیشی از طریق بازجویی‌های دینی یا ایدیولوژیک اشاره دارد. تفتیش عقاید در تاریخ با هدف حفظ یکپارچگی دینی یا سیاسی و حذف هرگونه تهدید علیه اقتدار حاکم به کار رفته است [ | تفتیش عقاید (Inquisition) به مجموعه اقداماتی سازمان‌یافته اطلاق می‌شود که از سوی نهادهای قدرت، اعم از مذهبی یا سیاسی، برای شناسایی، محاکمه و مجازات افرادی به کار گرفته می‌شود که از باورها یا اصول رسمی انحراف یافته‌اند. این اصطلاح در لغت از ریشه لاتین "inquirere" به معنای جست‌وجو یا بازجویی گرفته شده و در معنای دقیق‌تر، به سرکوب دگراندیشی از طریق بازجویی‌های دینی یا ایدیولوژیک اشاره دارد. تفتیش عقاید در تاریخ با هدف حفظ یکپارچگی دینی یا سیاسی و حذف هرگونه تهدید علیه اقتدار حاکم به کار رفته است.<ref name=":0">[https://raminbagheri.de/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF/ تاریخ تفتیش عقاید - سایت رامین باقری]</ref><ref name=":1">[https://tarikhema.org/ancient/europe/48680/%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%88-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86-%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B5%D9%88/ تفتیش عقاید چیست و در قرون وسطی چگونه صورت می گرفت؟ - سایت تاریخ ما]</ref> این فرایند معمولاً با ابزارهایی چون بازجویی، شکنجه، اعتراف‌گیری اجباری و مجازات‌های سنگین همراه بوده و در بسیاری موارد، به محاکمات نمایشی منجر شده است که هدف آن نه کشف حقیقت، بلکه تثبیت قدرت بوده است.<ref name=":2">[https://www.cafetarikh.com/news/20103/%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF دادگاه تفتیش عقاید - سایت کافه تاریخ]</ref> | ||
=== | === زمینه‌های تاریخی تفتیش عقاید === | ||
تفتیش عقاید به‌صورت رسمی در قرن دوازدهم میلادی در اروپا شکل گرفت، زمانی که کلیسای کاتولیک برای مقابله با فرقه‌های بدعت‌گذار مانند کاتارها و والدنسی‌ها، دستگاهی قضایی تأسیس کرد. این دستگاه در قرن سیزدهم با تأسیس تفتیش عقاید پاپی توسط پاپ گرگوری نهم گسترش یافت و در قرن پانزدهم در اسپانیا به اوج خود رسید. تفتیش عقاید اسپانیا، که تحت نظارت پادشاهان کاتولیک چون فردیناند و ایزابلا عمل می‌کرد، نه‌تنها به سرکوب یهودیان و مسلمانان، بلکه به اخاذی و مصادره اموال قربانیان نیز پرداخت [ | تفتیش عقاید به‌صورت رسمی در قرن دوازدهم میلادی در اروپا شکل گرفت، زمانی که کلیسای کاتولیک برای مقابله با فرقه‌های بدعت‌گذار مانند کاتارها و والدنسی‌ها، دستگاهی قضایی تأسیس کرد. این دستگاه در قرن سیزدهم با تأسیس تفتیش عقاید پاپی توسط پاپ گرگوری نهم گسترش یافت و در قرن پانزدهم در اسپانیا به اوج خود رسید. تفتیش عقاید اسپانیا، که تحت نظارت پادشاهان کاتولیک چون فردیناند و ایزابلا عمل می‌کرد، نه‌تنها به سرکوب یهودیان و مسلمانان، بلکه به اخاذی و مصادره اموال قربانیان نیز پرداخت.<ref name=":3">[https://fararu.com/fa/news/765056/%D8%B4%DA%A9%D9%86%D8%AC%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%DA%A9-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%A8%D8%B2%D8%A7%D8%B1%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D8%AE%D8%A7%D8%B0%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86 شکنجه‌های ترسناک دوران تفتیش عقاید اسپانیا؛ از ابزارهای سادیستی تا اخاذی از قربانیان - سایت فرارو]</ref><ref name=":4">[https://www.aasoo.org/fa/books/868 دستگاه تفتیش عقاید چرا و چگونه به وجود آمد؟ - سایت آسو]</ref> ابزارهای سادیستی مانند "صندلی میخ‌دار" و "چرخ شکنجه" در این دوره برای استخراج اعتراف به کار می‌رفت، که نشان‌دهنده خشونت عریان این سیستم بود.<ref name=":3" /> | ||
=== | === تفتیش عقاید در بستر معاصر === | ||
اگرچه تفتیش عقاید به‌صورت کلاسیک با قرون وسطی پیوند خورده، اما در دوران مدرن نیز در اشکال مختلف بازتولید شده است. در نظام‌های تمامیت‌خواه، سرکوب عقاید مخالف تحت عناوین ایدئولوژیک یا امنیتی صورت می‌گیرد. ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ نمونه‌ای بارز از این بازتولید است، جایی که نظام حاکم با اتکا به تفسیر رسمی از اسلام شیعی، هرگونه انحراف از ایدئولوژی خود را سرکوب می‌کند. این سرکوب، از اقلیت‌های مذهبی گرفته تا دگراندیشان سیاسی و فرهنگی، نشان‌دهنده تداوم روح تفتیش عقاید در قالبی نوین است [ | اگرچه تفتیش عقاید به‌صورت کلاسیک با قرون وسطی پیوند خورده، اما در دوران مدرن نیز در اشکال مختلف بازتولید شده است. در نظام‌های تمامیت‌خواه، سرکوب عقاید مخالف تحت عناوین ایدئولوژیک یا امنیتی صورت می‌گیرد. ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ نمونه‌ای بارز از این بازتولید است، جایی که نظام حاکم با اتکا به تفسیر رسمی از اسلام شیعی، هرگونه انحراف از ایدئولوژی خود را سرکوب می‌کند. این سرکوب، از اقلیت‌های مذهبی گرفته تا دگراندیشان سیاسی و فرهنگی، نشان‌دهنده تداوم روح تفتیش عقاید در قالبی نوین است.<ref name=":5">[https://www.article19.org/fa/resources/state-not-state-freedom-expression-belief-islamic-republic-iran/ آزادیِ بیان و عقیده در جمهوری اسلامی ایران - سایت ماده ۱۹]</ref><ref name=":6">[https://www.state.gov/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A8-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%D8%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D9%84-2022/ گزارش آزادی مذاهب در جهان، ایران سال ۲۰۲۲- سایت وزارت امور خارجه آمریکا]</ref> | ||
== تاریخچه تفتیش عقاید و زمینه‌های ظهور آن در ایران == | == تاریخچه تفتیش عقاید و زمینه‌های ظهور آن در ایران == | ||
=== | === تفتیش عقاید در اروپا: ریشه‌ها و تکامل === | ||
تفتیش عقاید به‌عنوان نهادی رسمی در قرن دوازدهم میلادی در اروپا پدید آمد، زمانی که کلیسای کاتولیک با تهدید فزاینده فرقه‌های بدعت‌گذار مواجه شد. در سال ۱۱۸۴، پاپ لوسیوس سوم فرمان "Ad Abolendam" را صادر کرد که اسقف‌ها را موظف به شناسایی و محاکمه بدعت‌گذاران می‌کرد، اما این تلاش‌ها در ابتدا پراکنده و غیرمنسجم بود. در سال ۱۲۳۱، پاپ گرگوری نهم با تأسیس تفتیش عقاید پاپی، سیستمی متمرکز ایجاد کرد که هدفش ریشه‌کن کردن فرقه‌هایی چون کاتارها و والدنسی‌ها بود. کاتارها، که به دوگانه‌گرایی (تقابل خیر و شر) باور داشتند، از سوی کلیسا تهدیدی الهیاتی تلقی می‌شدند، و تفتیش عقاید با استفاده از بازجویی‌های گسترده و شکنجه، آن‌ها را سرکوب کرد | تفتیش عقاید به‌عنوان نهادی رسمی در قرن دوازدهم میلادی در اروپا پدید آمد، زمانی که کلیسای کاتولیک با تهدید فزاینده فرقه‌های بدعت‌گذار مواجه شد. در سال ۱۱۸۴، پاپ لوسیوس سوم فرمان "Ad Abolendam" را صادر کرد که اسقف‌ها را موظف به شناسایی و محاکمه بدعت‌گذاران می‌کرد، اما این تلاش‌ها در ابتدا پراکنده و غیرمنسجم بود. در سال ۱۲۳۱، پاپ گرگوری نهم با تأسیس تفتیش عقاید پاپی، سیستمی متمرکز ایجاد کرد که هدفش ریشه‌کن کردن فرقه‌هایی چون کاتارها و والدنسی‌ها بود. کاتارها، که به دوگانه‌گرایی (تقابل خیر و شر) باور داشتند، از سوی کلیسا تهدیدی الهیاتی تلقی می‌شدند، و تفتیش عقاید با استفاده از بازجویی‌های گسترده و شکنجه، آن‌ها را سرکوب کرد.<ref name=":4" /><ref name=":1" /> این نهاد از راهبان دومینیکن و فرانسیسکن به‌عنوان بازرسان استفاده می‌کرد که به "سگ‌های نگهبان خدا" (Domini Canes) معروف شدند، نشانه‌ای از جدیت و خشونت این سیستم<ref name=":0" /> | ||
در قرن پانزدهم، تفتیش عقاید اسپانیا تحت نظارت پادشاهان کاتولیک، فردیناند و ایزابلا، به اوج خود رسید. این دوره پس از فتح گرانادا (Reconquista) آغاز شد، زمانی که یهودیان و مسلمانان به اجبار تغییر دین دادند، اما همچنان به "مارانوها" (یهودیان مخفی) و "موریسک‌ها" (مسلمانان مخفی) مظنون بودند. تفتیش عقاید اسپانیا با محاکماتی نمایشی مانند "اوتو دا فه" (Auto-da-Fé) شناخته می‌شود که در آن متهمان در ملأعام سوزانده می‌شدند. ابزارهای شکنجه مانند "گاوبست" (دستگاهی برای خرد کردن استخوان‌ها)، "صندلی میخ‌دار" و "چرخ شکنجه" برای استخراج اعتراف به کار می‌رفت، و مصادره اموال قربانیان به ثروت کلیسا و پادشاهی می‌افزود | در قرن پانزدهم، تفتیش عقاید اسپانیا تحت نظارت پادشاهان کاتولیک، فردیناند و ایزابلا، به اوج خود رسید. این دوره پس از فتح گرانادا (Reconquista) آغاز شد، زمانی که یهودیان و مسلمانان به اجبار تغییر دین دادند، اما همچنان به "مارانوها" (یهودیان مخفی) و "موریسک‌ها" (مسلمانان مخفی) مظنون بودند. تفتیش عقاید اسپانیا با محاکماتی نمایشی مانند "اوتو دا فه" (Auto-da-Fé) شناخته می‌شود که در آن متهمان در ملأعام سوزانده می‌شدند. ابزارهای شکنجه مانند "گاوبست" (دستگاهی برای خرد کردن استخوان‌ها)، "صندلی میخ‌دار" و "چرخ شکنجه" برای استخراج اعتراف به کار می‌رفت، و مصادره اموال قربانیان به ثروت کلیسا و پادشاهی می‌افزود.<ref name=":3" /><ref name=":2" /> این سیستم نه‌تنها دینی، بلکه ابزاری سیاسی-اقتصادی بود که به تثبیت قدرت متمرکز کمک کرد و تا قرن هجدهم ادامه یافت.<ref name=":7">[https://hassan-mansoor.blog/archives/tag/%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF تفتیش عقاید - سایت حسن منصور]</ref> | ||
=== | === افول تفتیش عقاید و بازتولید در دوران مدرن === | ||
افول تفتیش عقاید در اروپا با ظهور رنسانس و اصلاحات پروتستانی در قرن شانزدهم آغاز شد. اصلاح‌طلبان مذهبی مانند مارتین لوتر، اقتدار کلیسای کاتولیک را به چالش کشیدند و روشنفکرانی چون مونتنی و ولتر با انتقاد از خشونت و تعصب دینی، به تضعیف این نهاد کمک کردند. در قرن هجدهم، با رشد سکولاریسم و روشنگری، تفتیش عقاید به‌تدریج از صحنه سیاسی و مذهبی اروپا حذف شد | افول تفتیش عقاید در اروپا با ظهور رنسانس و اصلاحات پروتستانی در قرن شانزدهم آغاز شد. اصلاح‌طلبان مذهبی مانند مارتین لوتر، اقتدار کلیسای کاتولیک را به چالش کشیدند و روشنفکرانی چون مونتنی و ولتر با انتقاد از خشونت و تعصب دینی، به تضعیف این نهاد کمک کردند. در قرن هجدهم، با رشد سکولاریسم و روشنگری، تفتیش عقاید به‌تدریج از صحنه سیاسی و مذهبی اروپا حذف شد.<ref name=":4" /> با این حال، روح تفتیش عقاید در نظام‌های تمامیت‌خواه قرن بیستم بازتولید شد. در اتحاد جماهیر شوروی، "پاکسازی‌های بزرگ" استالین با هدف حذف مخالفان ایدئولوژی کمونیستی، و در آلمان نازی، سرکوب یهودیان و دگراندیشان تحت عنوان "پاکی نژادی"، شباهت‌هایی با تفتیش عقاید کلاسیک داشت. این نظام‌ها از اتهامات مبهم، محاکمات نمایشی و مجازات‌های جمعی استفاده می‌کردند که نشان‌دهنده جهانی‌بودن این پدیده است.<ref name=":7" /><ref name=":1" /> | ||
=== | === زمینه‌های تاریخی و فرهنگی تفتیش عقاید در ایران === | ||
در ایران، زمینه‌های تفتیش عقاید معاصر ریشه در تاریخ مذهبی و سیاسی کشور دارد. پیش از انقلاب ۱۳۵۷، ایران تحت سلسله‌های مختلف، از جمله صفویه، شاهد تلاش‌هایی برای یکسان‌سازی مذهبی بود. صفویان با رسمی‌کردن تشیع در قرن شانزدهم، اقلیت‌های سنی و صوفیان را سرکوب کردند، رویکردی که شباهت‌هایی با تفتیش عقاید اروپایی داشت | در ایران، زمینه‌های تفتیش عقاید معاصر ریشه در تاریخ مذهبی و سیاسی کشور دارد. پیش از انقلاب ۱۳۵۷، ایران تحت سلسله‌های مختلف، از جمله صفویه، شاهد تلاش‌هایی برای یکسان‌سازی مذهبی بود. صفویان با رسمی‌کردن تشیع در قرن شانزدهم، اقلیت‌های سنی و صوفیان را سرکوب کردند، رویکردی که شباهت‌هایی با تفتیش عقاید اروپایی داشت.<ref name=":0" /> پس از انقلاب ۱۳۵۷، این سنت با شدت بیشتری احیا شد. قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل ۱۲، شیعه اثنی‌عشری را مذهب رسمی اعلام کرد و در اصل ۱۳، تنها ادیان زرتشتی، یهودی و مسیحی را به‌رسمیت شناخت، در حالی که بهائیان و سایر گروه‌ها را کنار گذاشت.<ref name=":8">[https://fa.iranpresswatch.org/post/7753/%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C/ اقلیت‌های مذهبی در قانون اساسی جمهوری اسلامی؛ چهل سال سرکوب و توهین و تحقیر - سایت ساعت ایران‌پرس]</ref> اصل ۲۳ تفتیش عقاید را ممنوع کرده، اما این اصل در عمل با تفاسیر شرعی و سیاسی نقض می‌شود؛ اتهاماتی چون "ارتداد"، "محاربه" و "تبلیغ علیه نظام" به ابزاری برای سرکوب تبدیل شده‌اند.<ref name=":9">[https://farhikhtegandaily.com/page/77864/ طبق قانون تفتیش عقاید ممنوع است - سایت حکومتی فرهیختگان]</ref> | ||
این سرکوب‌ها ریشه در سنت‌های قضایی اسلامی، به‌ویژه مفهوم "ارتداد"، دارد که در فقه شیعه مجازات مرگ را برای ترک اسلام پیش‌بینی می‌کند. نهادهایی مانند دادگاه‌های انقلاب و سازمان اطلاعات سپاه، که پس از انقلاب تأسیس شدند، نقش محوری در اجرای این سیاست‌ها دارند [۷]. افزون بر این، فرهنگ سیاسی ایران، که پس از انقلاب بر محور ولایت فقیه شکل گرفت، هرگونه انحراف از ایدئولوژی رسمی را تهدیدی وجودی تلقی می‌کند، مشابه رویکرد کلیسای کاتولیک به بدعت‌گذاران [ | این سرکوب‌ها ریشه در سنت‌های قضایی اسلامی، به‌ویژه مفهوم "ارتداد"، دارد که در فقه شیعه مجازات مرگ را برای ترک اسلام پیش‌بینی می‌کند. نهادهایی مانند دادگاه‌های انقلاب و سازمان اطلاعات سپاه، که پس از انقلاب تأسیس شدند، نقش محوری در اجرای این سیاست‌ها دارند '''[۷].''' افزون بر این، فرهنگ سیاسی ایران، که پس از انقلاب بر محور ولایت فقیه شکل گرفت، هرگونه انحراف از ایدئولوژی رسمی را تهدیدی وجودی تلقی می‌کند، مشابه رویکرد کلیسای کاتولیک به بدعت‌گذاران.<ref name=":10">[https://www.dw.com/fa-ir/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%DB%8C%D8%A7-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%B1%DA%A9%D9%88%D8%A8-%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%DB%8C/a-4639111 دستگاه تفتیش عقاید یا ماشین سرکوب دگراندیشی - سایت دویچه‌وله]</ref> این زمینه‌ها نشان می‌دهد که تفتیش عقاید در ایران نه‌تنها محصول شرایط پساانقلابی، بلکه ادامه‌دهنده سنت‌های تاریخی سرکوب دگراندیشی است. | ||
=== | === شباهت‌ها و تفاوت‌ها با تفتیش عقاید کلاسیک === | ||
تفتیش عقاید در ایران معاصر با نمونه اروپایی شباهت‌هایی دارد: هر دو از اتهامات مبهم و محاکمات غیرشفاف برای سرکوب استفاده می‌کنند و هدفشان حفظ انحصار ایدئولوژیک است | تفتیش عقاید در ایران معاصر با نمونه اروپایی شباهت‌هایی دارد: هر دو از اتهامات مبهم و محاکمات غیرشفاف برای سرکوب استفاده می‌کنند و هدفشان حفظ انحصار ایدئولوژیک است.<ref name=":2" /> اما تفاوت‌هایی نیز وجود دارد؛ در اروپا، تفتیش عقاید نهادی متمرکز بود، در حالی که در ایران، شبکه‌ای از نهادهای حکومتی و قوانین شرعی عمل می‌کند. ابزارهای شکنجه در ایران مدرن‌تر شده‌اند (مانند شکنجه روانی و نظارت دیجیتال)، اما هدف حذف تنوع فکری و مذهبی همچنان پابرجاست.<ref name=":11">[https://articleeighteen.com/fa/news/16178/ گزارش سالانه از وضعیت مسیحیان ایران: ادامه سرکوب، تشدید دستگیری‌ها و تفتیش عقاید - سایت ماده ۱۸]</ref> در اسپانیا، یهودیان و مسلمانان هدف بودند، در ایران، بهائیان، نوکیشان مسیحی و دراویش در مرکز توجه‌اند.<ref>[https://www.independentpersian.com/node/231451/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C/%D8%B3%D8%B1%DA%A9%D9%88%D8%A8-%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D8%AF%D9%88-%D9%86%D9%88%DA%A9%DB%8C%D8%B4-%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%DA%AF%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF سرکوب اقلیت‌های مذهبی در ایران؛ دو نوکیش مسیحی دیگر راهی زندان شدند - سایت ایندیپندنت]</ref> این انطباق نشان‌دهنده تطبیق تفتیش عقاید با شرایط بومی و معاصر است.<ref name=":10" /> | ||
== تفتیش عقاید در ایران معاصر: مصادیق و گروه‌های هدف == | == تفتیش عقاید در ایران معاصر: مصادیق و گروه‌های هدف == | ||
=== | === سرکوب اقلیت‌های مذهبی: بهائیان، نوکیشان مسیحی و اهل سنت === | ||
جمهوری اسلامی ایران از زمان تأسیس در سال ۱۳۵۷، سیاستی سیستماتیک برای سرکوب اقلیت‌های مذهبی در پیش گرفته که شباهت‌های بارزی با تفتیش عقاید تاریخی دارد. | جمهوری اسلامی ایران از زمان تأسیس در سال ۱۳۵۷، سیاستی سیستماتیک برای سرکوب اقلیت‌های مذهبی در پیش گرفته که شباهت‌های بارزی با تفتیش عقاید تاریخی دارد. [[بهائیان ایران|'''بهائیان''']]، با جمعیتی حدود ۳۰۰ هزار نفر، به دلیل عدم به‌رسمیت‌شناخته‌شدن در قانون اساسی (اصل ۱۳)، هدف اصلی این سرکوب‌ها بوده‌اند. این گروه نه‌تنها از حقوق اولیه مانند تحصیل در دانشگاه‌ها و استخدام در مشاغل دولتی محروم‌اند، بلکه با تخریب اماکن مقدس، مصادره اموال و بازداشت‌های گسترده مواجه شده‌اند. گزارش‌ها حاکی از آن است که از سال ۱۳۵۷ تاکنون، بیش از ۲۰۰ بهائی اعدام شده‌اند و هزاران نفر زندانی یا تبعید شده‌اند، اغلب با اتهامات مبهم چون "جاسوسی برای صهیونیسم" یا "ارتداد"<ref>[https://www.dw.com/fa-ir/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%84-%D8%B3%D8%B1%DA%A9%D9%88%D8%A8-%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/a-41066225 نگاهی به علل سرکوب بهائیان در ایران - سایت دویچه‌وله]</ref><ref name=":8" /> این اتهامات ریشه در تفاسیر ایدئولوژیک دارد که بهائیت را تهدیدی علیه اسلام شیعی تلقی می‌کند، مشابه رویکرد تفتیش عقاید اسپانیا به یهودیان و مسلمانان به‌عنوان "بدعت‌گذار"<ref name=":3" /> | ||
نوکیشان مسیحی نیز با فشارهای مشابهی روبه‌رو هستند. گزارش سالانه ماده ۱۸ نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۲، دست‌کم ۱۰۰ نوکیش به اتهام "تشکیل کلیساهای خانگی" یا "تبلیغ مسیحیت" بازداشت شده‌اند | نوکیشان مسیحی نیز با فشارهای مشابهی روبه‌رو هستند. گزارش سالانه ماده ۱۸ نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۲، دست‌کم ۱۰۰ نوکیش به اتهام "تشکیل کلیساهای خانگی" یا "تبلیغ مسیحیت" بازداشت شده‌اند.<ref name=":11" /> این افراد اغلب در محاکماتی غیرشفاف به زندان‌های طولانی‌مدت محکوم می‌شوند و در مواردی مجبور به انکار ایمان خود تحت شکنجه می‌شوند، روشی که یادآور اعتراف‌گیری اجباری در تفتیش عقاید قرون وسطی است.<ref name=":2" /> اهل سنت، که حدود ۱۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند، نیز از تبعیض رنج می‌برند. در مناطق سنی‌نشین مانند کردستان و بلوچستان، ساخت مساجد محدود شده و رهبران مذهبی آن‌ها بارها به اتهام "اقدام علیه امنیت ملی" بازداشت شده‌اند.<ref name=":6" /> این سرکوب‌ها نقض آشکار تعهدات بین‌المللی ایران، از جمله میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، است که آزادی مذهب را تضمین می‌کند '''[۲۰].''' | ||
=== | === سرکوب دراویش گنابادی و سایر گروه‌های عرفانی === | ||
دراویش گنابادی، به‌عنوان بخشی از تصوف شیعی، از دیگر قربانیان تفتیش عقاید در ایران هستند. این گروه، که به دلیل باورهای عرفانی و مراسم خاص خود از سوی نهادهای رسمی "منحرف" تلقی می‌شوند، از دهه ۱۳۸۰ با فشارهای فزاینده مواجه شده‌اند. در سال ۱۳۹۶، در جریان اعتراضات دراویش در تهران (واقعه گلستان هفتم)، صدها نفر بازداشت و ده‌ها نفر به زندان‌های طولانی‌مدت محکوم شدند. حسینیه‌های آن‌ها تخریب شده و رهبرانشان، مانند نورعلی تابنده، تحت حصر خانگی قرار گرفتند | دراویش گنابادی، به‌عنوان بخشی از تصوف شیعی، از دیگر قربانیان تفتیش عقاید در ایران هستند. این گروه، که به دلیل باورهای عرفانی و مراسم خاص خود از سوی نهادهای رسمی "منحرف" تلقی می‌شوند، از دهه ۱۳۸۰ با فشارهای فزاینده مواجه شده‌اند. در سال ۱۳۹۶، در جریان اعتراضات دراویش در تهران (واقعه گلستان هفتم)، صدها نفر بازداشت و ده‌ها نفر به زندان‌های طولانی‌مدت محکوم شدند. حسینیه‌های آن‌ها تخریب شده و رهبرانشان، مانند نورعلی تابنده، تحت حصر خانگی قرار گرفتند.<ref name=":10" /> این اقدامات نشان‌دهنده تلاش نظام برای یکسان‌سازی تفاسیر مذهبی و حذف هرگونه انحراف از اصول رسمی شیعه است، هدفی که با تفتیش عقاید تاریخی هم‌راستاست.<ref name=":0" /> سرکوب دراویش نه‌تنها ریشه مذهبی دارد، بلکه به‌عنوان واکنشی سیاسی به مقاومت آن‌ها در برابر فشارهای حکومتی نیز تعبیر می‌شود.<ref name=":5" /> | ||
=== | === سرکوب دگراندیشان سیاسی و فرهنگی: از فعالان تا هنرمندان === | ||
تفتیش عقاید در ایران به حوزه مذهب محدود نمی‌شود و دگراندیشان سیاسی و فرهنگی را نیز در بر می‌گیرد. فعالان سیاسی که دیدگاه‌های مخالف ایدئولوژی رسمی را ابراز می‌کنند، با اتهاماتی چون "محاربه"، "تبلیغ علیه نظام" و "توهین به مقدسات" مواجه می‌شوند. این اتهامات، که اغلب بدون مدارک مشخص مطرح می‌شوند، یادآور محاکمات نمایشی تفتیش عقاید است که هدفش حذف صداهای منتقد بود | تفتیش عقاید در ایران به حوزه مذهب محدود نمی‌شود و دگراندیشان سیاسی و فرهنگی را نیز در بر می‌گیرد. فعالان سیاسی که دیدگاه‌های مخالف ایدئولوژی رسمی را ابراز می‌کنند، با اتهاماتی چون "محاربه"، "تبلیغ علیه نظام" و "توهین به مقدسات" مواجه می‌شوند. این اتهامات، که اغلب بدون مدارک مشخص مطرح می‌شوند، یادآور محاکمات نمایشی تفتیش عقاید است که هدفش حذف صداهای منتقد بود.<ref name=":2" /> برای مثال، در جریان اعتراضات ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱، هزاران نفر بازداشت شدند و برخی به اعدام محکوم شدند، فرآیندی که سازمان‌های حقوق بشری آن را "سرکوب سیستماتیک" توصیف کرده‌اند.<ref>[https://fa.iran-hrm.com/%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%82%D8%B6-%D8%A2%D8%B2%D8%A7/ حکومت ایران از اصلی ترین بانیان نقض آزادی عقیده و بیان در جهان - مانیتورینگ حقوق بشر ایران]</ref> | ||
هنرمندان و نویسندگان نیز از این فشارها در امان نیستند. فیلم‌سازانی چون جعفر پناهی و محمد رسول‌اف به دلیل آثار انتقادی خود بارها زندانی شده‌اند، و نویسندگان با سانسور و محاکمه روبه‌رو هستند. مصوبه جدید مجلس در سال ۲۰۲۳ برای تشدید محدودیت‌ها بر آزادی بیان و پوشش، این سرکوب را نهادینه‌تر کرده و نشان‌دهنده تلاش نظام برای کنترل کامل عرصه فرهنگی است [ | هنرمندان و نویسندگان نیز از این فشارها در امان نیستند. فیلم‌سازانی چون جعفر پناهی و محمد رسول‌اف به دلیل آثار انتقادی خود بارها زندانی شده‌اند، و نویسندگان با سانسور و محاکمه روبه‌رو هستند. مصوبه جدید مجلس در سال ۲۰۲۳ برای تشدید محدودیت‌ها بر آزادی بیان و پوشش، این سرکوب را نهادینه‌تر کرده و نشان‌دهنده تلاش نظام برای کنترل کامل عرصه فرهنگی است.<ref name=":12">[https://www.radiofarda.com/a/f9_HR_Watch_report/429305.html ایران هر نوع ابراز عقیده ای را سرکوب می‌کند - سایت رادیو فردا]</ref> این اقدامات به فرار مغزها منجر شده، چنان‌که بسیاری از نخبگان به دلیل نبود فضای آزاد برای ابراز عقیده، کشور را ترک کرده‌اند.<ref name=":13">[https://www.rouydad24.ir/fa/news/84053/%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%A7%D8%B9%D8%AB-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%BA%D8%B2%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D9%85-%D8%B1%D9%86%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%B9%D9%82%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D8%B4-%D9%85%D8%AB%D9%84-%D9%85%D8%A7-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AD%D8%B0%D9%81-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85 با تفتیش عقاید باعث فرار مغزها از کشور شدیم - سایت حکومتی رویداد۲۴]</ref> | ||
=== | === تفتیش عقاید در نهادهای آموزشی: از مدارس تا دانشگاه‌ها === | ||
نفوذ تفتیش عقاید به نهادهای آموزشی یکی از نگران‌کننده‌ترین جنبه‌های این پدیده در ایران است. در سال ۱۴۰۰، گزارش‌هایی از توزیع پرسشنامه‌هایی در مدارس تهران منتشر شد که دانش‌آموزان را وادار به افشای عقاید شخصی، مذهبی و خانوادگی خود می‌کرد. این پرسشنامه‌ها، که توسط وزارت آموزش و پرورش تأیید شدند، با هدف شناسایی "انحرافات فکری" طراحی شده بودند و شباهت عجیبی به روش‌های بازجویی تفتیش عقاید کلاسیک داشتند [ | نفوذ تفتیش عقاید به نهادهای آموزشی یکی از نگران‌کننده‌ترین جنبه‌های این پدیده در ایران است. در سال ۱۴۰۰، گزارش‌هایی از توزیع پرسشنامه‌هایی در مدارس تهران منتشر شد که دانش‌آموزان را وادار به افشای عقاید شخصی، مذهبی و خانوادگی خود می‌کرد. این پرسشنامه‌ها، که توسط وزارت آموزش و پرورش تأیید شدند، با هدف شناسایی "انحرافات فکری" طراحی شده بودند و شباهت عجیبی به روش‌های بازجویی تفتیش عقاید کلاسیک داشتند.<ref>[https://old.iranintl.com/%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B5%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B9-%D9%81%D8%B1%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%C2%AB%D8%AA%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%B4-%D8%B9%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%AF%C2%BB-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86 توزیع فرم‌های «تفتیش عقاید» در مدارس تهران - ایران اینترنشنال]</ref><ref>[https://www.radiofarda.com/a/questionnaire-inquisition-distributed-students-iran/32465585.html وزرات آموزش و پرورش توزیع پرسشنامه «تفتیش عقاید» بین دانش‌آموزان را تأیید کرد - رادیو فردا]</ref> این اقدام انتقادات گسترده‌ای را برانگیخت و به‌عنوان نقض حریم خصوصی و آزادی عقیده تلقی شد.<ref name=":9" /> در دانشگاه‌ها نیز، دانشجویان به دلیل فعالیت‌های سیاسی یا ابراز عقاید مخالف، اخراج یا تعلیق می‌شوند، و اساتید با نظارت شدید و سانسور مواجه‌اند.<ref name=":5" /> این سیاست‌ها نه‌تنها نسل جوان را تحت فشار ایدئولوژیک قرار می‌دهد، بلکه اعتماد به نهادهای آموزشی را تضعیف کرده است. | ||
=== | === ابزارها و روش‌های سرکوب: از شکنجه تا نظارت دیجیتال === | ||
روش‌های سرکوب در ایران معاصر، اگرچه از ابزارهای قرون وسطایی فاصله گرفته، همچنان خشن و سازمان‌یافته است. بازداشت‌های خودسرانه، شکنجه‌های جسمی و روانی، و اعتراف‌گیری اجباری از جمله این روش‌ها هستند. نهادهایی چون دادگاه‌های انقلاب و سازمان اطلاعات سپاه با استفاده از قوانین مبهم، دامنه سرکوب را گسترش داده‌اند | روش‌های سرکوب در ایران معاصر، اگرچه از ابزارهای قرون وسطایی فاصله گرفته، همچنان خشن و سازمان‌یافته است. بازداشت‌های خودسرانه، شکنجه‌های جسمی و روانی، و اعتراف‌گیری اجباری از جمله این روش‌ها هستند. نهادهایی چون دادگاه‌های انقلاب و سازمان اطلاعات سپاه با استفاده از قوانین مبهم، دامنه سرکوب را گسترش داده‌اند.<ref name=":10" /> نوکیشان مسیحی گزارش داده‌اند که در بازجویی‌ها مجبور به انکار ایمان خود شده‌اند، و فعالان سیاسی تحت فشارهای شدید اعترافات تلویزیونی پخش کرده‌اند.<ref name=":11" /> نظارت دیجیتال نیز به ابزاری کلیدی تبدیل شده؛ محدودیت‌های اینترنتی و فیلترینگ گسترده، همراه با رصد فعالیت‌های کاربران در فضای مجازی، نشان‌دهنده تلاش نظام برای کنترل ذهن شهروندان است.<ref name=":12" /> مسئله حجاب اجباری و سرکوب زنان به دلیل انتخاب پوشش نیز بخشی از این تفتیش عقاید مدرن است که ریشه در اصول ایدئولوژیک دارد.<ref>[https://iranhr.net/fa/articles/3290/ حق انتخاب پوشش: حق آزادی عقیده و اصل عدم تبعیض - سازمان حقوق بشر ایران]</ref> | ||
=== | === پیامدها: از انزوای فرهنگی تا فشار بین‌المللی === | ||
تفتیش عقاید در ایران پیامدهای گسترده‌ای داشته است. سرکوب اقلیت‌ها و دگراندیشان به کاهش تنوع فرهنگی و مذهبی منجر شده و حس انزوا را در میان گروه‌های هدف تقویت کرده [ | تفتیش عقاید در ایران پیامدهای گسترده‌ای داشته است. سرکوب اقلیت‌ها و دگراندیشان به کاهش تنوع فرهنگی و مذهبی منجر شده و حس انزوا را در میان گروه‌های هدف تقویت کرده است.<ref>[https://www.dw.com/fa-ir/%DA%A9%D9%85%DB%8C%D8%B3%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A8-%D8%B3%D8%B1%DA%A9%D9%88%D8%A8-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D8%AA%D8%B1-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/a-65494569 کمیسیون آزادی مذهب: سرکوب آزادی مذهب در ایران شدیدتر شده است - دویچه‌وله]</ref> فرار مغزها، که نتیجه فشارهای ایدئولوژیک است، اقتصاد و توسعه علمی را تضعیف کرده؛ تخمین زده می‌شود که سالانه هزاران متخصص ایران را ترک می‌کنند.<ref name=":13" /> از منظر بین‌المللی، گزارش‌های سالانه، از جمله گزارش وزارت امور خارجه آمریکا در ۲۰۲۲، ایران را یکی از بدترین ناقضان آزادی مذهب معرفی کرده‌اند.<ref name=":6" /> این سرکوب‌ها نه‌تنها جایگاه جهانی ایران را مخدوش کرده، بلکه به تحریم‌ها و انزوای دیپلماتیک دامن زده است.<ref>[https://ir.voanews.com/a/religious-persecution-continues-in-iran/1569254.html سرکوب مذهب در ايران ادامه دارد - صدای آمریکا]</ref> در داخل، شکاف میان دولت و مردم عمیق‌تر شده و اعتراضات مداوم نشان‌دهنده نارضایتی گسترده از این سیاست‌هاست.<ref name=":12" /> | ||
== تحلیل تطبیقی و راهکارهای کاهش تفتیش عقاید == | == تحلیل تطبیقی و راهکارهای کاهش تفتیش عقاید == | ||
=== | === تطبیق تفتیش عقاید ایران با الگوهای جهانی === | ||
تفتیش عقاید در ایران معاصر، اگرچه در بستر متفاوتی از نمونه‌های کلاسیک شکل گرفته، شباهت‌های ساختاری آشکاری با آن‌ها دارد. در تفتیش عقاید اسپانیا، کلیسا و دولت برای حذف بدعت‌گذاران همکاری می‌کردند، در ایران، نهادهای مذهبی (مانند حوزه‌های علمیه) و امنیتی (مانند سپاه) این نقش را بر عهده دارند [۱][۱۲]. هر دو سیستم از اتهامات مبهم مانند "بدعت" یا "ارتداد" برای توجیه سرکوب استفاده کرده‌اند و هدف مشترکی را دنبال می‌کنند: حفظ یکپارچگی ایدئولوژیک و حذف تهدیدات [۴]. در مقایسه با نظام‌های مدرن، مانند اتحاد جماهیر شوروی، سرکوب در ایران بیشتر ریشه مذهبی دارد، اما مانند شوروی، از نظارت گسترده و اعتراف‌گیری اجباری بهره می‌برد [۸]. این تطبیق نشان می‌دهد که تفتیش عقاید یک الگوی جهانی است که در هر دوره با ابزارها و توجیهات محلی بازسازی می‌شود [۱۵]. | تفتیش عقاید در ایران معاصر، اگرچه در بستر متفاوتی از نمونه‌های کلاسیک شکل گرفته، شباهت‌های ساختاری آشکاری با آن‌ها دارد. در تفتیش عقاید اسپانیا، کلیسا و دولت برای حذف بدعت‌گذاران همکاری می‌کردند، در ایران، نهادهای مذهبی (مانند حوزه‌های علمیه) و امنیتی (مانند سپاه) این نقش را بر عهده دارند '''[۱][۱۲].''' هر دو سیستم از اتهامات مبهم مانند "بدعت" یا "ارتداد" برای توجیه سرکوب استفاده کرده‌اند و هدف مشترکی را دنبال می‌کنند: حفظ یکپارچگی ایدئولوژیک و حذف تهدیدات '''[۴].''' در مقایسه با نظام‌های مدرن، مانند اتحاد جماهیر شوروی، سرکوب در ایران بیشتر ریشه مذهبی دارد، اما مانند شوروی، از نظارت گسترده و اعتراف‌گیری اجباری بهره می‌برد '''[۸].''' این تطبیق نشان می‌دهد که تفتیش عقاید یک الگوی جهانی است که در هر دوره با ابزارها و توجیهات محلی بازسازی می‌شود '''[۱۵].''' | ||
=== | === ریشه‌های ایدئولوژیک، سیاسی و اجتماعی === | ||
تفتیش عقاید در ایران ریشه در ایدئولوژی شیعه اثنی‌عشری دارد که پس از انقلاب به محور قدرت تبدیل شد. اصل ۱۲ قانون اساسی، با رسمی‌کردن این مذهب، و اصل ۴، که قوانین را تابع شریعت می‌داند، زمینه را برای سرکوب سایر عقاید فراهم کرده است [۲۵]. احکام شرعی مانند "ارتداد" و "محاربه"، که مجازات‌های سنگینی را پیش‌بینی می‌کنند، به نظام اجازه می‌دهد هر انحرافی را سرکوب کند [۲۷]. از منظر سیاسی، این سرکوب ابزاری برای تثبیت قدرت در برابر اعتراضات داخلی و فشارهای خارجی است؛ به‌ویژه در زمان بحران‌هایی چون تحریم‌ها و جنبش‌های مردمی [۲۲]. از بعد اجتماعی، فرهنگ متمرکز بر اطاعت و تعصب مذهبی، که پس از انقلاب تقویت شد، به پذیرش این سیاست‌ها در بخش‌هایی از جامعه کمک کرده، هرچند مقاومت‌هایی نیز وجود دارد [۷]. این ترکیب سه‌گانه، تفتیش عقاید را به بخشی جدایی‌ناپذیر از نظام تبدیل کرده است. | تفتیش عقاید در ایران ریشه در ایدئولوژی شیعه اثنی‌عشری دارد که پس از انقلاب به محور قدرت تبدیل شد. اصل ۱۲ قانون اساسی، با رسمی‌کردن این مذهب، و اصل ۴، که قوانین را تابع شریعت می‌داند، زمینه را برای سرکوب سایر عقاید فراهم کرده است '''[۲۵].''' احکام شرعی مانند "ارتداد" و "محاربه"، که مجازات‌های سنگینی را پیش‌بینی می‌کنند، به نظام اجازه می‌دهد هر انحرافی را سرکوب کند [۲۷]. از منظر سیاسی، این سرکوب ابزاری برای تثبیت قدرت در برابر اعتراضات داخلی و فشارهای خارجی است؛ به‌ویژه در زمان بحران‌هایی چون تحریم‌ها و جنبش‌های مردمی '''[۲۲].''' از بعد اجتماعی، فرهنگ متمرکز بر اطاعت و تعصب مذهبی، که پس از انقلاب تقویت شد، به پذیرش این سیاست‌ها در بخش‌هایی از جامعه کمک کرده، هرچند مقاومت‌هایی نیز وجود دارد '''[۷].''' این ترکیب سه‌گانه، تفتیش عقاید را به بخشی جدایی‌ناپذیر از نظام تبدیل کرده است. | ||
=== | === راهکارهای عملی برای کاهش تفتیش عقاید === | ||
کاهش تفتیش عقاید در ایران نیازمند رویکردهای چندجانبه است. در سطح داخلی، اصلاح قانون اساسی برای حذف تبعیض‌های مذهبی، از جمله به‌رسمیت‌شناختن بهائیان و لغو اصل ۴، ضروری است [۹]. شفاف‌سازی قوانین قضایی، لغو اتهامات مبهم و ایجاد دادگاه‌های مستقل می‌تواند از سرکوب خودسرانه بکاهد [۷]. در سطح آموزشی، حذف محتوای ایدئولوژیک از برنامه‌های درسی و توقف اقدامات نظارتی مانند پرسشنامه‌های تفتیش عقاید، به کاهش فشار بر نسل جوان کمک می‌کند [۱۶]. در سطح بین‌المللی، تحریم‌های هدفمند علیه مقامات ناقض حقوق بشر، همراه با حمایت از سازمان‌های حقوق بشری مانند ماده ۱۸ و ۱۹، می‌تواند فشار مؤثری ایجاد کند [۱۰][۲۳]. تقویت صدای جامعه مدنی ایران، از طریق پشتیبانی از فعالان و رسانه‌های مستقل، نیز حیاتی است [۲۰]. این راهکارها، اگرچه دشوار، با فشار مداوم قابل‌پیگیری‌اند. | کاهش تفتیش عقاید در ایران نیازمند رویکردهای چندجانبه است. در سطح داخلی، اصلاح قانون اساسی برای حذف تبعیض‌های مذهبی، از جمله به‌رسمیت‌شناختن بهائیان و لغو اصل ۴، ضروری است '''[۹].''' شفاف‌سازی قوانین قضایی، لغو اتهامات مبهم و ایجاد دادگاه‌های مستقل می‌تواند از سرکوب خودسرانه بکاهد '''[۷].''' در سطح آموزشی، حذف محتوای ایدئولوژیک از برنامه‌های درسی و توقف اقدامات نظارتی مانند پرسشنامه‌های تفتیش عقاید، به کاهش فشار بر نسل جوان کمک می‌کند '''[۱۶].''' در سطح بین‌المللی، تحریم‌های هدفمند علیه مقامات ناقض حقوق بشر، همراه با حمایت از سازمان‌های حقوق بشری مانند ماده ۱۸ و ۱۹، می‌تواند فشار مؤثری ایجاد کند '''[۱۰][۲۳].''' تقویت صدای جامعه مدنی ایران، از طریق پشتیبانی از فعالان و رسانه‌های مستقل، نیز حیاتی است '''[۲۰].''' این راهکارها، اگرچه دشوار، با فشار مداوم قابل‌پیگیری‌اند. | ||
=== | === موانع، فرصت‌ها و چشم‌انداز آینده === | ||
موانع اصلی کاهش تفتیش عقاید در ایران شامل ساختار ولایت فقیه، مقاومت نهادهای امنیتی و فقدان اراده سیاسی در میان نخبگان حاکم است [۲۷]. سرکوب مداوم جامعه مدنی و رسانه‌ها نیز این فرایند را پیچیده می‌کند [۱۳]. با این حال، فرصت‌هایی نیز وجود دارد؛ افزایش دسترسی به اطلاعات از طریق اینترنت و رشد آگاهی عمومی، به‌ویژه در میان جوانان، می‌تواند به مقاومت در برابر سرکوب کمک کند [۲۲]. تجربه تاریخی اروپا نشان می‌دهد که تفتیش عقاید با فشار اجتماعی و روشنفکری افول کرد؛ در ایران نیز، جنبش‌های مدنی مانند اعتراضات ۱۴۰۱ نشانه‌هایی از این پتانسیل را نشان داده‌اند [۵]. چشم‌انداز آینده به تعادل میان این موانع و فرصت‌ها بستگی دارد، اما بدون تغییر ساختاری، سرکوب احتمالاً ادامه خواهد یافت [۲۶]. | موانع اصلی کاهش تفتیش عقاید در ایران شامل ساختار ولایت فقیه، مقاومت نهادهای امنیتی و فقدان اراده سیاسی در میان نخبگان حاکم است [۲۷]. سرکوب مداوم جامعه مدنی و رسانه‌ها نیز این فرایند را پیچیده می‌کند [۱۳]. با این حال، فرصت‌هایی نیز وجود دارد؛ افزایش دسترسی به اطلاعات از طریق اینترنت و رشد آگاهی عمومی، به‌ویژه در میان جوانان، می‌تواند به مقاومت در برابر سرکوب کمک کند [۲۲]. تجربه تاریخی اروپا نشان می‌دهد که تفتیش عقاید با فشار اجتماعی و روشنفکری افول کرد؛ در ایران نیز، جنبش‌های مدنی مانند اعتراضات ۱۴۰۱ نشانه‌هایی از این پتانسیل را نشان داده‌اند [۵]. چشم‌انداز آینده به تعادل میان این موانع و فرصت‌ها بستگی دارد، اما بدون تغییر ساختاری، سرکوب احتمالاً ادامه خواهد یافت [۲۶]. | ||
== نتیجه‌گیری == | == نتیجه‌گیری == | ||
تفتیش عقاید، چه در شکل کلاسیک آن در قرون وسطی اروپا و چه در بازتولید مدرن آن در ایران معاصر، ابزاری برای سرکوب دگراندیشی و حفظ انحصار قدرت بوده است. این مقاله نشان داد که در ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷، نظام جمهوری اسلامی با تکیه بر ایدئولوژی شیعه اثنی‌عشری و قوانین تبعیض‌آمیز، سیاستی sistematic برای حذف تنوع مذهبی و فکری در پیش گرفته است. از سرکوب اقلیت‌هایی چون بهائیان و نوکیشان مسیحی گرفته تا نفوذ تفتیش عقاید به نهادهای آموزشی و سرکوب دگراندیشان سیاسی، این پدیده نه‌تنها نقض حقوق بنیادین بشر است، بلکه پیامدهایی چون فرار مغزها و انزوای بین‌المللی را به دنبال داشته است [۱][۷][۱۳]. تطبیق تاریخی و معاصر نشان می‌دهد که تفتیش عقاید، فارغ از بستر زمانی و مکانی، ریشه در نیاز قدرت به یکسان‌سازی و حذف تهدیدات دارد [۴][۱۵]. | تفتیش عقاید، چه در شکل کلاسیک آن در قرون وسطی اروپا و چه در بازتولید مدرن آن در ایران معاصر، ابزاری برای سرکوب دگراندیشی و حفظ انحصار قدرت بوده است. این مقاله نشان داد که در ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷، نظام جمهوری اسلامی با تکیه بر ایدئولوژی شیعه اثنی‌عشری و قوانین تبعیض‌آمیز، سیاستی sistematic برای حذف تنوع مذهبی و فکری در پیش گرفته است. از سرکوب اقلیت‌هایی چون بهائیان و نوکیشان مسیحی گرفته تا نفوذ تفتیش عقاید به نهادهای آموزشی و سرکوب دگراندیشان سیاسی، این پدیده نه‌تنها نقض حقوق بنیادین بشر است، بلکه پیامدهایی چون فرار مغزها و انزوای بین‌المللی را به دنبال داشته است [۱][۷][۱۳]. تطبیق تاریخی و معاصر نشان می‌دهد که تفتیش عقاید، فارغ از بستر زمانی و مکانی، ریشه در نیاز قدرت به یکسان‌سازی و حذف تهدیدات دارد [۴][۱۵]. | ||