کودتای نوژه

کودتای نوژه، با نام رمز «نقاب» (نجات قیام ایران بزرگ)، طرحی نافرجام برای سرنگونی نظام نوپای جمهوری اسلامی در ۱۸ تیر ۱۳۵۹ بود که در پایگاه هوایی نوژه همدان طراحی شد. این کودتا، با رهبری افسرانی چون سپهبد سعید مهدیون و سرتیپ آیت محققی و حمایت شاپور بختیار، آخرین نخست‌وزیر رژیم پهلوی، قصد داشت با بمباران مراکز استراتژیک، از جمله بیت خمینی و دفتر نخست‌وزیری، نظام را ساقط و رژیم پیشین را احیا کند. ریشه‌های این توطئه در نارضایتی‌های نظامیان از پاکسازی‌های پس از انقلاب، بی‌ثباتی سیاسی و حمایت‌های خارجی، به‌ویژه از سوی بختیار و احتمالاً آمریکا، نهفته بود. خنثی شدن کودتا، که با افشاگری یک خلبان نیروی هوایی و عملیات اطلاعاتی رژیم رخ داد، به پاکسازی گسترده ارتش، اعدام ده‌ها نفر در نیروی هوایی پیش از جنگ ایران و عراق منجر شد.

کودتای نوژه
تاریخ	۱۸ تیر ۱۳۵۹
مکان	همدان
هدف‌ها	سرنگونی جمهوری اسلامی
روش‌ها	کودتای مسلحانه
نتیجه	شکست کودتا و تحکیم حکومت جمهوری اسلامی
طرف‌های درگیری مدنی
پرسنل نیروی هوایی ارتش نیروهای جمهوری اسلامی
چهره‌های شاخص
شاپور بختیار سپهبد سعید مهدیون و سرتیپ آیت محققی
تلفات
تعدادی از پرسنل نیروی هوایی ارتش اعدام شدند

زمینه تاریخی

کودتای نوژه در بستر آشوب‌های پس از انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷ شکل گرفت، زمانی که ایران با بحران‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کرد. پس از سقوط رژیم پهلوی، ارتش شاهنشاهی، که بسیاری از افسرانش به نظام جدید وفادار نبودند، به کانون نارضایتی تبدیل شد. این کودتا، که در پایگاه هوایی نوژه همدان طراحی شد، با هدف بمباران مراکز استراتژیک، از جمله بیت خمینی و دفتر نخست‌وزیری، و استقرار شاپور بختیار به عنوان نخست‌وزیر برنامه‌ریزی شد. افسرانی چون سپهبد سعید مهدیون و سرتیپ آیت محققی رهبری این طرح را بر عهده داشتند، که با حمایت مالی بختیار از تبعید و احتمالاً هماهنگی با قدرت‌های خارجی، از جمله آمریکا، پیش می‌رفت.

در این هنگام رژیم نوپای جمهوری اسلامی، که مشغول تحکیم قدرت و سرکوب مخالفان بود، با تنش‌های داخلی، از جمله اختلافات میان ابوالحسن بنی‌صدر و روحانیون حاکم، مواجه بود.

علل کودتا

کودتای نوژه ریشه در نارضایتی‌های داخلی و حمایت‌های خارجی داشت. پاکسازی‌های گسترده در ارتش پس از انقلاب، که به برکناری یا اعدام بسیاری از افسران ارشد منجر شد، خشم و سرخوردگی در میان نظامیان را برانگیخت. این افسران، که به رژیم پهلوی وفادار بودند، کودتا را فرصتی برای احیای نظام پیشین می‌دیدند.

شاپور بختیار، که در پاریس فعالیت می‌کرد، با تأمین مالی و هماهنگی با کشورهای غربی، به ویژه آمریکا، به این طرح کمک کرد. گزارش‌ها حاکی از تماس‌های بختیار با مقامات آمریکایی برای جلب حمایت لجستیکی است، هرچند جزئیات این همکاری همچنان مبهم است.

از سوی دیگر، ناتوانی رژیم در ایجاد وحدت ملی و تمرکز بر سرکوب گروه‌های سیاسی، از جمله جبهه ملی و نهضت آزادی، به افزایش تنش‌های داخلی منجر شد. این بی‌ثباتی، همراه با ضعف اقتصادی و هرج‌ومرج سیاسی، انگیزه‌ای برای کودتا ایجاد کرد.

پیامدهای کودتا

خنثی شدن کودتا در ۱۸ تیر ۱۳۵۹، که با افشاگری یک خلبان نیروی هوایی و عملیات اطلاعاتی رژیم رخ داد، پیامدهای عمیقی بر ایران گذاشت. صدها نفر از افسران ارتش و غیرنظامیان دستگیر شدند و ده‌ها نفر، از جمله رهبران اصلی کودتا، اعدام شدند. این پاکسازی‌ها نیروی هوایی ارتش را به شدت تضعیف کرد و ایران را در آستانه جنگ با عراق (شهریور ۱۳۵۹) آسیب‌پذیر ساخت.

از نظر سیاسی، رژیم از این واقعه برای سرکوب گسترده‌تر مخالفان، از جمله گروه‌های لیبرال و چپ، بهره برد. شخصیت‌هایی چون بنی‌صدر و آیت‌الله شریعتمداری تحت فشار بیشتری قرار گرفتند، که به تحکیم قدرت روحانیون حاکم کمک کرد.

کودتا شکاف میان رژیم و بخش‌هایی از جامعه را عمیق‌تر کرد و بی‌اعتمادی عمومی را افزایش داد. این واقعه همچنین به رژیم بهانه‌ای داد تا نظارت امنیتی را تشدید کند و فضای سیاسی را بسته‌تر نماید.

نقش رژیم در تشدید بحران

رژیم جمهوری اسلامی، با سیاست‌های سرکوبگرانه و تمرکز بر تحکیم قدرت، نقش مهمی در ایجاد زمینه‌های کودتا ایفا کرد. پاکسازی‌های بی‌رویه در ارتش به نارضایتی نظامیان دامن زد و آن‌ها را به سمت توطئه سوق داد.

حکومت نوپا به جای فضای باز سیاسی و ایجاد وحدت ملی از طریق گفت‌وگو با گروه‌های سیاسی، مخالفان را سرکوب کرد و زمینه را برای اقدامات رادیکال، مانند کودتا، مساعد نمود.

علاوه بر این، بهره‌برداری سیاسی رژیم از کودتا برای حذف رقبا، مانند بنی‌صدر، نشان‌دهنده سوءمدیریت و اولویت دادن به منافع جناحی بر امنیت ملی بود.