یدالله رؤیایی
| یدالله رؤیایی | |
|---|---|
 یدالله رویایی (رؤیا) | |
| زمینهٔ کاری | شعر و ادبیات |
| زادروز | ۱۷ اردیبهشت ۱۳۱۱ دامغان |
| مرگ | ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ فرانسه، پاریس |
| جایگاه خاکسپاری | آرامستان پرلاشز، پاریس |
| رویدادهای مهم | کودتای ۲۸ مرداد، انقلاب ضدسلطنتی |
| سبک نوشتاری | شعر نو (حجم) |
| کتاب‌ها | بر جاده‌های تهی، شعرهای دریایی، هفتاد سنگ قبر و... |
| تخلص | رؤیا |
| مدرک تحصیلی | دکترای حقوق بین‌الملل |
| دانشگاه | دانشگاه تهران |
| دلیل سرشناسی | اشعار، بنیانگذار شعر حجم |
| اثرگذاشته بر | شاعران پس از خود |
| اثرپذیرفته از | نیما یوشیج |
یدالله رؤیایی، (متولد ۱۷ اردیبهشت۱۳۱۱، دامغان – درگذشته ۲۳ شهریور ۱۴۰۱، پاریس)، شاعر ایرانی و بنیانگذار سبک شعر حجم، یکی از چهره‌های ادبیات معاصر ایران بود. وی در دامغان زاده شد و پس از تحصیل در رشته حقوق بین‌الملل در دانشگاه تهران، فعالیت‌های ادبی و سیاسی خود را آغاز کرد. رویایی در جوانی به حزب توده ایران پیوست و به دلیل فعالیت‌های سیاسی در دهه ۱۳۳۰ دو بار بازداشت شد. او با انتشار اولین مجموعه شعرش، «بر جاده‌های تهی»، در دهه ۱۳۴۰ به شهرت رسید و با همکاری شاعرانی چون احمد شاملو، نشریات و نهادهای ادبی مانند بارو و انتشارات روزن را تأسیس کرد. سبک شعر حجم، که رویایی آن را در اواخر دهه ۱۳۴۰ معرفی کرد، با تأکید بر فرم، تصویرسازی سمبلیک و کمال‌گرایی، رویکردی نوین به شعر معاصر ارائه داد و بر شاعران پس از خود تأثیر گذاشت. این سبک، که در مانیفست اسپاسمانتالیسم تبیین شد، از شعر کلاسیک و حتی شعر نیمایی فاصله گرفت و به خلق فضاهای بصری و انتزاعی در شعر پرداخت. رویایی پس از انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷ به دلیل تهدیدات امنیتی به پاریس مهاجرت کرد و تا پایان عمر در تبعید زیست. آثار او، از جمله «شعرهای دریایی»، «هفتاد سنگ قبر» و «در جستجوی آن لغت تنها»، به دلیل نوآوری و عمق عرفانی، مورد توجه منتقدان قرار گرفتند. وی در ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ در سن ۹۰ سالگی در پاریس درگذشت و در گورستان پرلاشز به خاک سپرده شد. رویایی نه‌تنها به‌عنوان شاعر، بلکه به‌عنوان نظریه‌پرداز ادبی، نقش مهمی در تحول شعر مدرن ایران ایفا کرد.[۱][۲][۳][۴]
زندگی‌نامه
تولد و تحصیلات
یدالله رؤیایی در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۱۱ در شهر دامغان، استان سمنان، در خانواده‌ای با پیشینه فرهنگی و ادبی به دنیا آمد. از کودکی به ادبیات و شعر علاقه نشان داد و تحت تأثیر محیط فرهنگی خانواده، با آثار شاعران کلاسیک ایران آشنا شد. پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه در دامغان، در اوایل دهه ۱۳۳۰ به تهران مهاجرت کرد و در دانشگاه تهران به تحصیل در رشته حقوق بین‌الملل پرداخت. او در سال ۱۳۳۷ مدرک دکتری خود را دریافت کرد، اما علاقه‌اش به ادبیات او را از مسیر حقوقی دور کرد. تحصیلات آکادمیک رؤیایی، به‌ویژه مطالعه متون حقوقی و فلسفی، به او دیدگاهی تحلیلی و منظم بخشید که بعدها در نظریه‌پردازی ادبی‌اش، به‌ویژه در تدوین سبک شعر حجم، نقش مهمی ایفا کرد. این دوره همچنین او را با جریان‌های فکری مدرن آشنا کرد که بر آثار اولیه‌اش تأثیر گذاشت.[۱][۵]
فعالیت‌های سیاسی
یدالله رؤیایی در دهه ۱۳۲۰، در اوج فعالیت‌های سیاسی در ایران، به حزب توده ایران پیوست، که در آن زمان به‌عنوان یک جریان چپ‌گرای برجسته، روشنفکران بسیاری را جذب کرده بود. او در نشریات وابسته به حزب مقالات انتقادی منتشر کرد و در فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم پهلوی مشارکت داشت. این فعالیت‌ها منجر به بازداشت او در دو نوبت، در سال‌های ۱۳۳۲ (پس از کودتای ۲۸ مرداد) و ۱۳۳۶، شد. تجربه زندان و فضای پرتنش سیاسی آن زمان، دیدگاه‌های اجتماعی و عاطفی او را عمیق‌تر کرد و در اشعار اولیه‌اش بازتاب یافت. با این حال، در اواخر دهه ۱۳۳۰، رویایی از حزب توده فاصله گرفت، احتمالاً به دلیل اختلافات ایدئولوژیک یا تمرکز بیشتر بر ادبیات. این دوره سیاسی، هرچند کوتاه، نشان‌دهنده تعهد او به عدالت اجتماعی و تأثیرپذیری‌اش از مسائل روز بود که در آثارش به‌صورت غیرمستقیم نمود یافت.[۲][۳]
فعالیت‌های ادبی
شروع شاعری و انتشارات
یدالله رؤیایی در اوایل دهه ۱۳۴۰ با انتشار مجموعه شعر «بر جاده‌های تهی» (۱۳۴۱) به‌عنوان شاعری نوگرا به شهرت رسید. این مجموعه، که از سبک نیمایی تأثیر گرفته بود، با تصویرسازی‌های عمیق و زبان صیقل‌خورده، توجه منتقدان را جلب کرد. در ادامه، او با تأسیس انتشارات «روزن» در سال ۱۳۴۴، بستری برای معرفی آثار شاعران مدرن فراهم کرد. این انتشارات، که با همکاری شاعرانی چون احمد شاملو اداره می‌شد، مجموعه‌هایی نظیر «شعرهای دریایی» (۱۳۴۷) و «لبریخته‌ها» (۱۳۵۱) را منتشر کرد. رویایی همچنین در تدوین نظریه‌های ادبی مشارکت داشت و با نگارش مانیفست «اسپاسمانتالیسم»، پایه‌های سبک شعر حجم را بنا نهاد. فعالیت‌های انتشاراتی او نه‌تنها آثار خودش، بلکه شاعران جوان‌تر را نیز به مخاطبان معرفی کرد و نقش مهمی در ترویج ادبیات مدرن ایفا نمود.[۱][۲]
همکاری با نشریات و نهادها
یدالله رؤیایی در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ با نشریات ادبی مانند «بارو» و «تماش» همکاری کرد و مقالات و اشعاری منتشر نمود که به تقویت جریان‌های نوگرا در شعر ایران کمک کرد. او همچنین در محافل ادبی تهران، از جمله کانون نویسندگان ایران، حضور فعال داشت. در سال ۱۳۸۹، دعوت او به جشنواره شعر فجر به دلیل پیشینه سیاسی‌اش جنجال‌برانگیز شد و با اعتراض برخی شاعران همراه گردید، که نشان‌دهنده جایگاه حساس او در فضای ادبی ایران بود. این همکاری‌ها و حضور در نهادهای ادبی، رویایی را به یکی از چهره‌های کلیدی ادبیات معاصر تبدیل کرد.[۶][۳]
شعر حجم
مفهوم و ویژگی‌های شعر حجم
یدالله رؤیایی در اواخر دهه ۱۳۴۰ سبک شعر حجم را با انتشار مانیفست اسپاسمانتالیسم معرفی کرد، رویکردی نوین که از شعر کلاسیک و حتی نیمایی فاصله گرفت. شعر حجم، که در کتاب «بوطیقای شعر حجم» (احمد بیرانوند) تحلیل شده، بر خلق فضاهای بصری و انتزاعی تأکید دارد و فرم را بر محتوا مقدم می‌داند. این سبک با تصویرسازی‌های سمبلیک، زبان فشرده، و کمال‌گرایی در ساختار، به دنبال ایجاد تجربه‌ای چندبعدی برای مخاطب است. رویایی معتقد بود که شعر باید از روایت خطی فراتر رود و به «حجم» یا عمق فضایی دست یابد، مانند مجسمه‌ای که در فضا حرکت می‌کند. آثار او، مانند «لبریخته‌ها» و «هفتاد سنگ قبر»، نمونه‌هایی برجسته از این سبک هستند که با زبان عرفانی و تصاویر سوررئال، مخاطب را به تأمل وا می‌دارند.[۲][۳]
تأثیر بر شعر معاصر
شعر حجم رویایی بر شاعران معاصر ایران، به‌ویژه نسل‌های پس از انقلاب، تأثیر عمیقی گذاشت. این سبک، که از جریان‌های مدرنیستی جهانی مانند سوررئالیسم الهام گرفته بود، شاعران جوان را به تجربه‌گری در فرم و زبان تشویق کرد. چهره‌هایی مانند رضا براهنی «در طلا در مس» از نوآوری‌های رویایی تمجید کردند. شعر حجم همچنین به‌عنوان پلی میان شعر مدرن و پست‌مدرن ایران عمل کرد و به تحول ادبیات معاصر کمک نمود.[۱][۲]
تبعید و درگذشت
مهاجرت به پاریس
یدالله رؤیایی پس از انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷، به دلیل تهدیدات امنیتی و فضای نامناسب برای فعالیت‌های ادبی، ایران را ترک کرد و در سال ۱۳۶۰ به پاریس مهاجرت نمود. در تبعید، او به خلق آثار جدید ادامه داد و مجموعه‌هایی مانند «هفتاد سنگ قبر» (۱۳۸۰) و «در جستجوی آن لغت تنها» (۱۳۸۷) را منتشر کرد. رویایی در پاریس با جامعه ادبی ایرانیان مهاجر و شاعران بین‌المللی ارتباط برقرار کرد و در محافل ادبی فرانسه حضور یافت، که به ترویج شعر حجم در خارج از ایران کمک کرد.[۱][۴]
درگذشت و میراث
رویایی در ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ در سن ۹۰ سالگی در پاریس درگذشت و در گورستان پرلاشز به خاک سپرده شد. میراث او به‌عنوان بنیانگذار شعر حجم و نظریه‌پرداز ادبی، در ادبیات مدرن ایران ماندگار است.[۴]
تسلیت کانون نویسندگان ایران
کانون نویسندگان ایران با صدور بیانیه‌ای درگذشت یدالله رؤیایی را تسلیت گفت. در این بیانیه آمده است:
یداله رؤیایی، شاعر، منتقد، نظریه‌پرداز ادبی و از اعضای «هیئت مؤسس» کانون نویسندگان ایران روز چهارشنبه بیست و سوم شهریور در سن نود سالگی در پاریس درگذشت. او که از سنین نوجوانی روحی شورشی و عدالت‌خواه داشت پس از کودتای مرداد سی و دو به دلیل فعالیت‌های سیاسی دو بار زندانی شد.
پس از آزادی از زندان در رشته‌ی حقوق سیاسی تحصیل کرد و همزمان نخستین شعرهای خود را در نشریات ادبی و فرهنگی به چاپ رساند و سپس با انتشار سه مجموعه شعر «بر جاده‌های تهی»، «شعرهای دریایی»، «دلتنگی‌ها» و «از دوستت دارم» در دهه‌ی چهل خورشیدی به عنوان شاعری پیشرو به شهرت رسید. در اواخر همین دهه بود که رؤیایی با گرد آوردن جمعی از شاعران همفکر خود جریان «شعرحجم» را راه انداخت و با انتشار «بیانیه‌ی حجم‌گرایی» در سال چهل و هشت نام او با «شعر حجم» گره خورد.
رؤیایی از آن پس تا واپسین سال‌های عمر خویش با سخنرانی، نوشتن مقاله‌های نظری و انتقادی و گفتگوهای مفصل با نشریات ادبی و فرهنگی به توضیح دیدگاه‌های خود درباره‌ی شعر به طور عام و شعر حجم به طور خاص پرداخت که حاصل آن در سه کتاب «هلاک عقل به وقت اندیشیدن»، «از سکوی سرخ» و «عبارت از چیست» گرد آمده و به چاپ رسیده است. تأسیس هفته‌نامه‌ی «بارو» با همکاری احمد شاملو و انتشار «دفترهای روزن، فصلنامه‌ای در شعر، نقاشی و قصه» از دیگر فعالیت‌های رؤیایی در دهه‌ی چهل خورشیدی است.
یداله رؤیایی با انتشار آثار یاد شده و انتشار پنج مجموعه شعر دیگر به نام‌های «لبریخته‌ها»، «هفتاد سنگ قبر»، «من، گذشته، امضاء» و «در جستجوی آن لغت تنها» دارای نام و جایگاهی والا در شعر معاصر فارسی است و آثار او هم اکنون بخشی ارزشمند از گنجینه‌ی زبان و ادبیات فارسی است.
کانون نویسندگان ایران درگذشت یداله رؤیایی را به خانواده‌ی او، به دوستان و دوستدارانش و به جامعه‌ی ادبی و فرهنگی مستقل ایران تسلیت می‌گوید.
کانون نویسندگان ایران
۲۵ شهریور ۱۴۰۱[۷]
فهرست آثار و نمونه اشعار
فهرست آثار
یدالله رؤیایی آثار متعددی در شعر و نظریه ادبی خلق کرد. فهرست کامل مجموعه‌های او شامل:
شعر
- بر جاده‌های تهی (۱۳۴۱)
- شعرهای دریایی (۱۳۴۷)
- لبریخته‌ها (۱۳۵۱)
- دلتنگی‌ها (۱۳۵۷)
- هفتاد سنگ قبر (۱۳۸۰)
- من گذشته امضا (۱۳۸۱)
- از دوستت دارم (۱۳۸۳)
- در جستجوی آن لغت تنها (۱۳۸۷)
- کافی نیست، کافی است (۱۳۸۹)
- چهره به چهره در آینه (۱۳۹۱)
- آوازهای دیگر (۱۳۹۴)
نثر
- هلاک عقل به وقتِ اندیشیدن (۱۳۵۷)
- از سکوی سرخ، یا «مسائل شعر» (۱۳۵۷)
- عبارت از چیست؟ «از سکوی سرخ ۲» (۱۳۸۶)
- چهره پنهان حرف (۱۳۹۱)
این آثار، که در ایران و تبعید منتشر شدند، رویایی را به‌عنوان شاعر و نظریه‌پرداز برجسته ادبیات مدرن ایران تثبیت کردند. مجموعه‌های شعری او با سبک حجم و آثار نظری‌اش با تحلیل فرم شعر، تأثیر عمیقی بر ادبیات معاصر گذاشتند.[۸]
نمونه اشعار
بسیاری از اشعار یدالله رؤیایی با تصاویر سمبلیک و زبان فشرده، به مسائل اجتماعی مانند عدالت، تبعید، و سرکوب اشاره دارند و عمق سیاسی-عرفانی شعر رویایی را بازتاب می‌دهند.[۹]
سه شعر کوتاه با مضامین سیاسی-اجتماعی، که ویژگی‌های شعر حجم را نشان می‌دهند:
تهی است جاده،
که خون عدالت
در سایه‌اش
به سنگ می‌نشیند. (از کتاب بر جاده‌های تهی)
کلمه‌ای در تبعید،
بر لبانم می‌لرزد،
آزادی
لغتی که خاکستر شد. (از کتاب لبریخته‌ها)
سنگ هفتادم،
فریاد سکوت است،
در شهری که
خوابش را سوزاندند. (از کتاب هفتاد سنگ قبر)[۹]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ یدالله رؤیایی، شاعر نظریه‌پرداز و از پیشگامان شعر مدرن ایران درگذشت - رادیو زمانه
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ نگاهی به زندگی و کارنامه ادبی یدالله رؤیایی شاعر نوگرای شعر حجم - مستقل آنلاین
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ رؤیایی، شاعر بی‌تکرار در آینه - دویچه‌وله
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ یدالله رویایی؛ در هفتاد و یکمین قبر - ایندیپندنت
- ↑ استاد یدالله رؤیایی - قومس
- ↑ درباره مخالفت‌ها با دعوت از یدالله رؤیایی به جشنواره شعر فجر - ایران وایر
- ↑ یدالله رؤیایی، شاعر نامدار ایرانی درگذشت - اتحادیه جمهوری‌خواهان ایران
- ↑ یدالله رؤیایی - پایگاه خبری شاعر
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ کتاب بوطیقای شعر حجم. نوشته‌ی احمد بیرانوند؛ تهران: نشر چشمه، ۱۳۹۰.