آخوند ملا محمدکاظم خراسانی: تفاوت میان نسخه‌ها

| زادروز            = ۱۲۱۷ ه‍.ش

| تاریخ مرگ        = ۱۲۹۰ ه‍.ش

| آثار              = ''کفایة الأصول''، ''حاشیه بر مکاسب''، فتاوا و تلگراف‌های سیاسی و…

|image size=240پیکسل}}

'''آخوند ملا محمدکاظم خراسانی،''' (متولد سال ۱۲۱۷ ه‍. ش، مشهد - درگذشته ۱۲۹۰ ه‍. ش، نجف) فقیه، مجتهد و از برجسته‌ترین علمای شیعه در عصر مشروطه، با نقش رهبری جریان مذهبی در [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]]، نمادی از پیوند فقه شیعه با مبارزه سیاسی است. آخوند خراسانی از خانواده‌ای مذهبی بود که تحصیلات مقدماتی را در مشهد آغاز کرد و در ۱۲۷۷ ه‍.ق به نجف مهاجرت نمود. اساتیدش شامل شیخ مرتضی انصاری، میرزا محمدحسن شیرازی، سید علی شوشتری، شیخ راضی نجفی و سید مهدی قزوینی بودند. او پس از مرگ میرزا شیرازی در ۱۳۱۲ ه‍. ق، در حوزه تدریسش در نجف، بزرگ‌ترین شد و به مرجعیت تقلید رسید. آثار آخوند خراسانی، به ویژه «کفایة الاصول»، «حاشیه بر مکاسب»، «درر الفوائد»، «فوائد فقهیة و اصولیة»، «تکمیل التبصره»، «کتاب الاجاره»، «روح الحیاة فی تلخیص نجات العباد» و رساله‌هایی در وقف، رضاع، رهن و طلاق، او را به یکی از تأثیرگذارترین فقهای شیعه پس از شیخ انصاری تبدیل کرد. این کتاب‌ها، با تمرکز بر اصول فقه، فلسفه و کلام، در حوزه‌های شیعه تدریس می‌شوند و به زبان‌های فارسی، اردو، انگلیسی و ژاپنی ترجمه شده‌اند.

در جنبش مشروطه، آخوند خراسانی با عبدالله بهبهانی و محمد طباطبایی، به عنوان «ثلاثه مشایخ» شناخته شد و فتوای وجوب مشروطه را صادر کرد: «اصول مشروطه از شریعت اسلام اخذ شده است» و «مشروطه‌خواهی برای رفع ظلم و استبداد و اجرای امر به معروف و نهی از منکر است». او مشروطه را بومی‌سازی کرد و مجلس را «رابطه اتحاد بین دولت و ملت» و «مفتاح تربیت و ترقی» دانست، با تأکید بر محدودیت سلطنت به قوانین شرعی شیعه.

فتواهای آخوند خراسانی علیه استبداد صغیر، حمایت از محاصره تبریز و فتح تهران نقش کلیدی داشت، اما مخالف [[رژیم ولایت فقیه|ولایت فقیه]] مطلقه بود و ۲۱ عیب برای حکومت روحانیت برشمرد، از جمله ناتوانی در فن حکومت و تأثیر منفی بر تقوا. انتقادها شامل تفسیر به رأی فتواهایش توسط قاضی شرع [[احمد شاه|احمدشاه]] (برای توجیه مطلقه) و اختلاف بر سر مشروعه است؛ ستایش‌ها او را «حماسه‌ساز تاریخ معاصر» می‌دانند. آخوند خراسانی مدارس آخوندیه (بزرگ، وسطی، کوچک) را در نجف بنیان گذاشت، مجلاتی چون «الإلم» و «نجف اشرف» را حمایت کرد و علیه خرافات جنگید. در ۲۰ ذی‌الحجه ۱۳۲۹ ه‍.ق (۲۱ آذر ۱۲۹۰ ه‍. ش)، در ۷۴ سالگی در نجف درگذشت؛ شایعه مسمومیت روسی مطرح است. میراثش در فقه شیعه و تاریخ مشروطه دوگانه است: پیشگام بومی‌سازی مشروطه و نقد حکومت دینی، با تأثیر بر اندیشه سیاسی معاصر.<ref name=":0">[https://www.dinonline.com/23440/23440%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%85%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C/ درباره ملامحمد کاظم خراسانی - دین آنلاین]</ref><ref name=":1">[https://ofoghandisha.com/%d9%85%d8%b9%d8%b1%d9%81%db%8c/%d8%b4%d8%ae%d8%b5%db%8c%d8%aa-%d9%87%d8%a7/%d9%85%d9%84%d8%a7-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%da%a9%d8%a7%d8%b8%d9%85-%d9%87%d8%b1%d9%88%db%8c-%d8%ae%d8%b1%d8%a7%d8%b3%d8%a7%d9%86%db%8c-1255-1329%d9%82/ ملا محمد کاظم هروی خراسانی - افق اندیشه]</ref><ref name=":2">[https://psri.ir/?id=79lextej آخوند ملا محمدکاظم خراسانی - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":3">[https://www.shia-news.com/fa/news/195430/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%88%D9%81-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%89-%DA%A9%DB%8C%D8%B3%D8%AA محمد کاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانى کیست؟ - شیعه نیوز]</ref><ref name=":4">[https://www.iichs.ir/fa/news/25261/%D8%A7%D9%88-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87 او خواهان بومی‌سازی اصول مشروطه بود - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":5">[https://mobahesat.ir/4894 مجادله در اندیشهٔ آخوند، صد سال پس از محمد کاظم خراسانی - مباحثات]</ref><ref name=":6">[https://dorar.ir/1996/%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%9B-%D9%85-1329%D9%82%D8%8C-1290%D8%B4/ آخوند خراسانی - درر]</ref><ref name=":7">[https://sahebkhabar.ir/news/51308955/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%DA%A9%D9%85-%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D9%82%D8%A7%D8%B6%DB%8C-%D8%B4%D8%B1%D8%B9-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B4%D8%A7%D9%87 تفسیر به رای حکم آخوند خراسانی توسط قاضیِ شرع احمدشاه - صاحب‌خبران]</ref><ref name=":8">تاریخ مشروطه ایران - احمد کسروی</ref>

==زندگی و تحصیلات==

آخوند ملامحمد کاظم خراسانی، معروف به آخوند نجف یا آخوند خراسان، در سال ۱۲۵۵ ه‍.ق (۱۲۱۷ ه‍. ش/ ۱۸۳۹ میلادی) در مشهد زاده شد. او کوچک‌ترین پسر ملا حسین واعظ هراتی بود که از هرات به مشهد مهاجرت کرده و به عنوان واعظ و تاجر ابریشم فعالیت می‌کرد. خانواده‌اش مذهبی و از طبقه علما بودند و ملا حسین در مشهد ساکن شد تا نزدیک حرم امام رضا (ع) باشد. آخوند خراسانی در جوانی با دختری از خانواده مذهبی ازدواج کرد، اما پس از مرگ فرزند کوچکش و همسرش، دوباره ازدواج نمود و صاحب شش فرزند (پنج پسر: مهدی، احمد، محمد، حسین، حسن؛ و یک دختر: زهرا) شد.

===تحصیلات مقدماتی ===

آخوند خراسانی از ۱۲ سالگی وارد حوزه علمیه مشهد شد و ادبیات عربی، منطق، فقه و اصول فقه را نزد اساتید محلی آموخت. پس از شش سال، احساس کرد آموزش‌های مشهد برایش کافی نیست و به خانواده گفت:<blockquote>«دیگر اینجا برای من تازگی ندارد، من آنچه در اینجا بود، فراگرفتم. اکنون می‌خواهم، راهی نجف شوم و از مرکز علم و دانش استفاده کنم».</blockquote>او در سال ۱۲۷۷ ه‍.ق به حجاز و سپس نجف مهاجرت کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":7" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />

==تحصیلات در نجف و اساتید==

 

آخوند خراسانی در نجف، ابتدا نزد شیخ مرتضی انصاری (شیخ الأنصاری، خاتم الفقهاء و المجتهدین) بیش از دو سال فقه و اصول خواند. سپس نزد میرزا محمدحسن شیرازی (میرزای بزرگ، صادرکننده فتوای تحریم تنباکو) بیش از ۱۳ سال شاگردی کرد و از برجسته‌ترین شاگردانش بود. وقتی میرزای شیرازی به سامرا مهاجرت کرد (۱۲۹۱ ه‍. ق)، آخوند خراسانی ماند و به تدریس پرداخت، اما میرزا او را ستود و گفت:<blockquote>«او از فضیلت و تقوای بالایی برخوردار است، شاگردان از دروسش بهره ببرند».</blockquote>دیگر اساتید او عبارت بودند از: سید علی شوشتری (تا ۱۲۸۳ ه‍. ق)، شیخ راضی نجفی (تا ۱۲۹۰ ه‍. ق)، سید مهدی قزوینی، میرزا ابوالحسن جلوه و ملا حسین خویی در تهران.

پس از مرگ میرزا شیرازی (۱۳۱۲ ه‍. ق)، حوزه تدریس آخوند خراسانی در نجف بزرگ‌ترین شد (۶۰۰–۷۰۰ شاگرد در فقه، ۱۰۰۰ در اصول) و به مرجعیت تقلید رسید. تدریسش با بیان شیوا، سرعت انتقال و عمق علمی بود؛ بیش از ۴۰ سال درس داد و شاگردانی چون آقا بزرگ تهرانی، شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء و سید حب‌الله شهرستانی تربیت کرد. او «آخوند» نامیده شد، عنوانی برای عالم، رهبر و معلم در فقه و اصول.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":6" /><ref name=":7" />

===کتاب‌های اصلی===

آخوند خراسانی آثار متعددی در فقه، اصول و فلسفه نگاشت. برجسته‌ترین آنها عبارتند از: «کفایة الاصول» (دو جلد، مختصر و نوآورانه، پایان دوره سطح در حوزه‌ها، با بیش از ۱۰۰ حاشیه و شرح؛ ترجمه به فارسی، اردو، انگلیسی، ژاپنی؛ چاپ بیش از ۱۰۰ بار). دیگر آثار: «حاشیه بر مکاسب» (دقیق‌ترین شرح مکاسب شیخ انصاری)، «درر الفوائد فی شرح الفرائض»، «فوائد فقهیة و اصولیة»، «تکمیل التبصره»، «کتاب الاجاره»، «روح الحیاة فی تلخیص نجات العباد» (چاپ بغداد ۱۳۲۷ ه‍. ق)، «ذخیرة العباد فی یوم المعاد» (رساله عملیه فارسی، چاپ بمبئی و تهران ۱۳۲۹ ه‍. ق)، حاشیه بر رسائل، منظومه سبزواری، اسفار ملاصدرا، رساله در وقف، رضاع، رهن، طلاق، عدل، قضا و شهادت.

آثار آخوند خراسانی، به ویژه کفایة، از مهم‌ترین کتاب‌های اصولی است: «با بیانی شیوا، خالی از زوائد و پر از نظریات جدید و جالب». بیش از ۱۲ عالم شرح نوشتند و ۱۰۰ فقیه حاشیه. او مکتب وحید بهبهانی را پس از انصاری پیش برد و علیه خرافات جنگید. او همچنین مجلاتی چون «الإلم» (عربی) و «نجف اشرف» (فارسی) را حمایت کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />

آخوند خراسانی با بهبهانی و طباطبایی «ثلاثه مشایخ» مشروطه بود و فتوای وجوب مشروطه را با این مضمون صادر کرد:<blockquote>«اصول مشروطه از شریعت اسلام اخذ شده» و «مشروطه‌خواهی برای رفع ظلم، استبداد و اجرای امر به معروف است».</blockquote>او همچنین مقدمه بر «تنبیه الامه» نائینی نوشت و مشروطه را بومی کرد:<blockquote>«مشروطه در هر کشور یعنی محدود کردن اراده سلطنت و دولت به حدود و قوانین مطابق دین رسمی آن کشور».</blockquote>آخوند خراسانی علیه استبداد صغیر (محرم ۱۳۲۵ ه‍. ق) فتوا داد و مجلس را «رابطه اتحاد دولت و ملت» و «مفتاح ترقی» دانست.

آخوند خراسانی نامه‌ها و تلگرام‌هایی به رهبران ایران فرستاد و در مهاجرت صغری (۱۲۸۴ ه‍. ق) از اعتراضات علیه علاءالدوله حمایت کرد. فتواهایش فتح تهران (۲۲ تیر ۱۲۸۸ ه‍. ق) و محاصره تبریز را تسریع کرد. شرکت اسلامی را تأسیس و مدارس علوی و رضوی را با هیئت علمی علما و تجار بنیان گذاشت و وجوب استفاده از موقوفات را برای مدارس فتوا داد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":6" />

آخوند خراسانی مخالف ولایت فقیه مطلقه بود و ۲۱ عیب برای حکومت روحانیت برشمرد. از جمله: ناتوانی در فن حکومت، تأثیر منفی بر تقوا، و سپردن امور حسبیه به نمایندگان مجلس. او حکومت را به جمهور مسلمین سپرد و گفت:<blockquote>«حکومت اسلامی در غیبت ائمه ممتنع است».</blockquote>

===بومی‌سازی مشروطه===

آخوند خراسانی مشروطه را با شریعت شیعه تطبیق داد و گفت:<blockquote>«مجلس شورای ملی همان رابطه اتحاد و اتصالی است که همیشه فیمابین دولت و ملت آرزومند آن بودیم».<ref name=":5" /><ref name=":4" /><ref name=":0" /></blockquote>

آخوند ملا محمدکاظم خراسانی در ۲۰ ذی‌الحجه ۱۳۲۹ ه‍.ق (۲۱ آذر ۱۲۹۰ ه‍.ش / ۲۱ دسامبر ۱۹۱۱ م)، در ۷۴ سالگی در نجف درگذشت؛ درباره مرگ او، شایعه مسمومیت روسی (در برابر اولتیماتوم روس) مطرح است. او در حال برنامه‌ریزی جهاد علیه روس بود و کاروانش از عراق به ایران متوقف شد. پیکر آخوند خراسانی در حرم حضرت علی (ع) دفن گردید.

===میراث و نقدها===

میراث آخوند خراسانی در فقه (کفایة) و مشروطه (فتواها) ماندگار است؛ مدارس آخوندیه را بنیان گذاشت و علیه خرافات جنگید. از او به عنوان «حماسه‌ساز تاریخ معاصر» ستایش شده است. نقدهایی که آخوندهای ارتجاعی آن زمان بر او کرده‌اند، عبارتند از: تفسیر به رأی فتواهایش توسط قاضی شرع احمدشاه برای توجیه مطلقه؛ اختلاف بر مشروعه و انکار ولایت فقیه که آن را رد می‌کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":6" /><ref name=":7" /><ref name=":8" />

*