آخوند ملا محمدکاظم خراسانی

آخوند ملا محمدکاظم خراسانی
آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، مرجع عالی نجف و رهبر فکری جنبش مشروطه ایران
زادروز	۱۲۱۷ ه‍.ش مشهد
درگذشت	۱۲۹۰ ه‍.ش نجف اشرف، عراق
تحصیلات	فقه، اصول و فلسفه در حوزه علمیه نجف
پیشه	مرجع تقلید، فقیه و رهبر فکری مشروطه
نهاد	حوزه علمیه نجف
شناخته‌شده برای	رهبری فکری و فتوای حمایت از انقلاب مشروطه ایران
نقش‌های برجسته	صدور فتوای وجوب مشروطه، رهبری علمای نجف، حمایت از مجلس شورای ملی
تأثیرگذاران	شیخ مرتضی انصاری، میرزای شیرازی
تأثیرپذیرفتگان	علما و مجاهدان مشروطه‌خواه ایران
جنبش	انقلاب مشروطه ایران
مخالفان	محمدعلی‌شاه قاجار، شیخ فضل‌الله نوری
دین	اسلام
مذهب	شیعه دوازده‌امامی
منصب	مرجع تقلید و فقیه بزرگ شیعه
آثار	کفایة الأصول، حاشیه بر مکاسب، فتاوا و تلگراف‌های سیاسی و…

آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، (متولد سال ۱۲۱۷ ه‍. ش، مشهد - درگذشته ۱۲۹۰ ه‍. ش، نجف) فقیه، مجتهد و از برجسته‌ترین علمای شیعه در عصر مشروطه، با نقش رهبری جریان مذهبی در انقلاب مشروطه، نمادی از پیوند فقه شیعه با مبارزه سیاسی است. آخوند خراسانی از خانواده‌ای مذهبی بود که تحصیلات مقدماتی را در مشهد آغاز کرد و در ۱۲۷۷ ه‍.ق به نجف مهاجرت نمود. اساتیدش شامل شیخ مرتضی انصاری، میرزا محمدحسن شیرازی، سید علی شوشتری، شیخ راضی نجفی و سید مهدی قزوینی بودند. او پس از مرگ میرزا شیرازی در ۱۳۱۲ ه‍. ق، در حوزه تدریسش در نجف، بزرگ‌ترین شد و به مرجعیت تقلید رسید. آثار آخوند خراسانی، به ویژه «کفایة الاصول»، «حاشیه بر مکاسب»، «درر الفوائد»، «فوائد فقهیة و اصولیة»، «تکمیل التبصره»، «کتاب الاجاره»، «روح الحیاة فی تلخیص نجات العباد» و رساله‌هایی در وقف، رضاع، رهن و طلاق، او را به یکی از تأثیرگذارترین فقهای شیعه پس از شیخ انصاری تبدیل کرد. این کتاب‌ها، با تمرکز بر اصول فقه، فلسفه و کلام، در حوزه‌های شیعه تدریس می‌شوند و به زبان‌های فارسی، اردو، انگلیسی و ژاپنی ترجمه شده‌اند.

در جنبش مشروطه، آخوند خراسانی با عبدالله بهبهانی و محمد طباطبایی، به عنوان «ثلاثه مشایخ» شناخته شد و فتوای وجوب مشروطه را صادر کرد: «اصول مشروطه از شریعت اسلام اخذ شده است» و «مشروطه‌خواهی برای رفع ظلم و استبداد و اجرای امر به معروف و نهی از منکر است». او مشروطه را بومی‌سازی کرد و مجلس را «رابطه اتحاد بین دولت و ملت» و «مفتاح تربیت و ترقی» دانست، با تأکید بر محدودیت سلطنت به قوانین شرعی شیعه.

فتواهای آخوند خراسانی علیه استبداد صغیر، حمایت از محاصره تبریز و فتح تهران نقش کلیدی داشت، اما مخالف ولایت فقیه مطلقه بود و ۲۱ عیب برای حکومت روحانیت برشمرد، از جمله ناتوانی در فن حکومت و تأثیر منفی بر تقوا. انتقادها شامل تفسیر به رأی فتواهایش توسط قاضی شرع احمدشاه (برای توجیه مطلقه) و اختلاف بر سر مشروعه است؛ ستایش‌ها او را «حماسه‌ساز تاریخ معاصر» می‌دانند. آخوند خراسانی مدارس آخوندیه (بزرگ، وسطی، کوچک) را در نجف بنیان گذاشت، مجلاتی چون «الإلم» و «نجف اشرف» را حمایت کرد و علیه خرافات جنگید. در ۲۰ ذی‌الحجه ۱۳۲۹ ه‍.ق (۲۱ آذر ۱۲۹۰ ه‍. ش)، در ۷۴ سالگی در نجف درگذشت؛ شایعه مسمومیت روسی مطرح است. میراثش در فقه شیعه و تاریخ مشروطه دوگانه است: پیشگام بومی‌سازی مشروطه و نقد حکومت دینی، با تأثیر بر اندیشه سیاسی معاصر.

زندگی و تحصیلات

آخوند ملامحمد کاظم خراسانی، معروف به آخوند نجف یا آخوند خراسان، در سال ۱۲۵۵ ه‍.ق (۱۲۱۷ ه‍. ش/ ۱۸۳۹ میلادی) در مشهد زاده شد. او کوچک‌ترین پسر ملا حسین واعظ هراتی بود که از هرات به مشهد مهاجرت کرده و به عنوان واعظ و تاجر ابریشم فعالیت می‌کرد. خانواده‌اش مذهبی و از طبقه علما بودند و ملا حسین در مشهد ساکن شد تا نزدیک حرم امام رضا (ع) باشد. آخوند خراسانی در جوانی با دختری از خانواده مذهبی ازدواج کرد، اما پس از مرگ فرزند کوچکش و همسرش، دوباره ازدواج نمود و صاحب شش فرزند (پنج پسر: مهدی، احمد، محمد، حسین، حسن؛ و یک دختر: زهرا) شد.

تحصیلات مقدماتی

آخوند خراسانی از ۱۲ سالگی وارد حوزه علمیه مشهد شد و ادبیات عربی، منطق، فقه و اصول فقه را نزد اساتید محلی آموخت. پس از شش سال، احساس کرد آموزش‌های مشهد برایش کافی نیست و به خانواده گفت:

«دیگر اینجا برای من تازگی ندارد، من آنچه در اینجا بود، فراگرفتم. اکنون می‌خواهم، راهی نجف شوم و از مرکز علم و دانش استفاده کنم».

او در سال ۱۲۷۷ ه‍.ق به حجاز و سپس نجف مهاجرت کرد.

تحصیلات در نجف و اساتید

مجلس تدریس آخوند خراسانی

آخوند خراسانی در نجف، ابتدا نزد شیخ مرتضی انصاری (شیخ الأنصاری، خاتم الفقهاء و المجتهدین) بیش از دو سال فقه و اصول خواند. سپس نزد میرزا محمدحسن شیرازی (میرزای بزرگ، صادرکننده فتوای تحریم تنباکو) بیش از ۱۳ سال شاگردی کرد و از برجسته‌ترین شاگردانش بود. وقتی میرزای شیرازی به سامرا مهاجرت کرد (۱۲۹۱ ه‍. ق)، آخوند خراسانی ماند و به تدریس پرداخت، اما میرزا او را ستود و گفت:

«او از فضیلت و تقوای بالایی برخوردار است، شاگردان از دروسش بهره ببرند».

دیگر اساتید او عبارت بودند از: سید علی شوشتری (تا ۱۲۸۳ ه‍. ق)، شیخ راضی نجفی (تا ۱۲۹۰ ه‍. ق)، سید مهدی قزوینی، میرزا ابوالحسن جلوه و ملا حسین خویی در تهران.

تدریس و مرجعیت

پس از مرگ میرزا شیرازی (۱۳۱۲ ه‍. ق)، حوزه تدریس آخوند خراسانی در نجف بزرگ‌ترین شد (۶۰۰–۷۰۰ شاگرد در فقه، ۱۰۰۰ در اصول) و به مرجعیت تقلید رسید. تدریسش با بیان شیوا، سرعت انتقال و عمق علمی بود؛ بیش از ۴۰ سال درس داد و شاگردانی چون آقا بزرگ تهرانی، شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء و سید حب‌الله شهرستانی تربیت کرد. او «آخوند» نامیده شد، عنوانی برای عالم، رهبر و معلم در فقه و اصول.

آثار علمی و پژوهشی

کتاب‌های اصلی

آخوند خراسانی آثار متعددی در فقه، اصول و فلسفه نگاشت. برجسته‌ترین آنها عبارتند از: «کفایة الاصول» (دو جلد، مختصر و نوآورانه، پایان دوره سطح در حوزه‌ها، با بیش از ۱۰۰ حاشیه و شرح؛ ترجمه به فارسی، اردو، انگلیسی، ژاپنی؛ چاپ بیش از ۱۰۰ بار). دیگر آثار: «حاشیه بر مکاسب» (دقیق‌ترین شرح مکاسب شیخ انصاری)، «درر الفوائد فی شرح الفرائض»، «فوائد فقهیة و اصولیة»، «تکمیل التبصره»، «کتاب الاجاره»، «روح الحیاة فی تلخیص نجات العباد» (چاپ بغداد ۱۳۲۷ ه‍. ق)، «ذخیرة العباد فی یوم المعاد» (رساله عملیه فارسی، چاپ بمبئی و تهران ۱۳۲۹ ه‍. ق)، حاشیه بر رسائل، منظومه سبزواری، اسفار ملاصدرا، رساله در وقف، رضاع، رهن، طلاق، عدل، قضا و شهادت.

تأثیر علمی

آثار آخوند خراسانی، به ویژه کفایة، از مهم‌ترین کتاب‌های اصولی است: «با بیانی شیوا، خالی از زوائد و پر از نظریات جدید و جالب». بیش از ۱۲ عالم شرح نوشتند و ۱۰۰ فقیه حاشیه. او مکتب وحید بهبهانی را پس از انصاری پیش برد و علیه خرافات جنگید. او همچنین مجلاتی چون «الإلم» (عربی) و «نجف اشرف» (فارسی) را حمایت کرد.

نقش در جنبش مشروطه

آخوند خراسانی با بهبهانی و طباطبایی «ثلاثه مشایخ» مشروطه بود و فتوای وجوب مشروطه را با این مضمون صادر کرد:

«اصول مشروطه از شریعت اسلام اخذ شده» و «مشروطه‌خواهی برای رفع ظلم، استبداد و اجرای امر به معروف است».

او همچنین مقدمه بر «تنبیه الامه» نائینی نوشت و مشروطه را بومی کرد:

«مشروطه در هر کشور یعنی محدود کردن اراده سلطنت و دولت به حدود و قوانین مطابق دین رسمی آن کشور».

آخوند خراسانی علیه استبداد صغیر (محرم ۱۳۲۵ ه‍. ق) فتوا داد و مجلس را «رابطه اتحاد دولت و ملت» و «مفتاح ترقی» دانست.

فعالیت‌های سیاسی

آخوند خراسانی نامه‌ها و تلگرام‌هایی به رهبران ایران فرستاد و در مهاجرت صغری (۱۲۸۴ ه‍. ق) از اعتراضات علیه علاءالدوله حمایت کرد. فتواهایش فتح تهران (۲۲ تیر ۱۲۸۸ ه‍. ق) و محاصره تبریز را تسریع کرد. شرکت اسلامی را تأسیس و مدارس علوی و رضوی را با هیئت علمی علما و تجار بنیان گذاشت و وجوب استفاده از موقوفات را برای مدارس فتوا داد.

مواضع فکری و سیاسی

نقد ولایت فقیه و حکومت روحانیت

آخوند خراسانی مخالف ولایت فقیه مطلقه بود و ۲۱ عیب برای حکومت روحانیت برشمرد. از جمله: ناتوانی در فن حکومت، تأثیر منفی بر تقوا، و سپردن امور حسبیه به نمایندگان مجلس. او حکومت را به جمهور مسلمین سپرد و گفت:

«حکومت اسلامی در غیبت ائمه ممتنع است».

بومی‌سازی مشروطه

آخوند خراسانی مشروطه را با شریعت شیعه تطبیق داد و گفت:

«مجلس شورای ملی همان رابطه اتحاد و اتصالی است که همیشه فیمابین دولت و ملت آرزومند آن بودیم».

درگذشت و میراث

آخوند ملا محمدکاظم خراسانی در ۲۰ ذی‌الحجه ۱۳۲۹ ه‍.ق (۲۱ آذر ۱۲۹۰ ه‍.ش / ۲۱ دسامبر ۱۹۱۱ م)، در ۷۴ سالگی در نجف درگذشت؛ درباره مرگ او، شایعه مسمومیت روسی (در برابر اولتیماتوم روس) مطرح است. او در حال برنامه‌ریزی جهاد علیه روس بود و کاروانش از عراق به ایران متوقف شد. پیکر آخوند خراسانی در حرم حضرت علی (ع) دفن گردید.

میراث و نقدها

میراث آخوند خراسانی در فقه (کفایة) و مشروطه (فتواها) ماندگار است؛ مدارس آخوندیه را بنیان گذاشت و علیه خرافات جنگید. از او به عنوان «حماسه‌ساز تاریخ معاصر» ستایش شده است. نقدهایی که آخوندهای ارتجاعی آن زمان بر او کرده‌اند، عبارتند از: تفسیر به رأی فتواهایش توسط قاضی شرع احمدشاه برای توجیه مطلقه؛ اختلاف بر مشروعه و انکار ولایت فقیه که آن را رد می‌کرد.