۱٬۰۴۴
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:قلمرو دولت ایلامی با رنگ آبی تیره.jpg|بندانگشتی|قلمرو دولت ایلامی با رنگ آبی تیره]] | [[پرونده:قلمرو دولت ایلامی با رنگ آبی تیره.jpg|بندانگشتی|قلمرو دولت ایلامی با رنگ آبی تیره]] | ||
'''ایلامیان''' یا '''عیلامیها''' یکی از اقوام سرزمین ایران بودند که از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران فرمانروایی میکردند. (تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است) تمدن عیلام یکی از قدیمیترین و نخستین تمدنهای جهان است. بر اساس بخشبندی جغرافیایی امروز، عیلام باستان سرزمینهای خوزستان، فارس، کردستان ایلام و بخشهایی از استانهای بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهارمحال و بختیاری، و کرمانشاه و در دورانهایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل میشد.<ref name=":0">تاریخ واقعی ایران - [http://zartosht-irani.blogspot.al/2010/10/blog-post_09.html ایلامیان]</ref> | '''ایلامیان''' یا '''عیلامیها''' یکی از اقوام سرزمین [[ایران]] بودند که از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران فرمانروایی میکردند. (تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است) تمدن عیلام یکی از قدیمیترین و نخستین تمدنهای جهان است. بر اساس بخشبندی جغرافیایی امروز، عیلام باستان سرزمینهای خوزستان، فارس، کردستان ایلام و بخشهایی از استانهای بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهارمحال و بختیاری، و [[کرمانشاه]] و در دورانهایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل میشد.<ref name=":0">تاریخ واقعی ایران - [http://zartosht-irani.blogspot.al/2010/10/blog-post_09.html ایلامیان]</ref> | ||
حدود آن از غرب به دجله و از شرق قسمتی از پارس، از شمال امتداد راهی که از بابل به همدان میرفت از جنوب خلیج فارس تا بوشهر بودهاست. مهمترین شهرهای آن شوش، در نزدیکی اندیمشک و ماداکتو در ساحل رود کرخه و خانواده یعنی خرمآباد امروزیست. این تمدن، مهمترین و نیرومندترین و دیرپاترین تمدن ایران قبل از ورود | حدود آن از غرب به دجله و از شرق قسمتی از پارس، از شمال امتداد راهی که از بابل به همدان میرفت از جنوب خلیج فارس تا بوشهر بودهاست. مهمترین شهرهای آن شوش، در نزدیکی اندیمشک و ماداکتو در ساحل رود کرخه و خانواده یعنی خرمآباد امروزیست. این تمدن، مهمترین و نیرومندترین و دیرپاترین تمدن ایران قبل از ورود [[آریایی|آریاییها]] بوده که در حوزه رود کارون پدیدار شدهاست و تاریخ پیچیدهای دارد. ایلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند همخانواده میدانند.<ref name=":1" /><ref name=":2">وبلاگ - [http://www.susacity.ir/persianhistory/elam.htm ایلامیها]</ref> | ||
در سالهای ۶۴۸ تا ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانیپال به ایلام حمله کرد و این تمدن رو به نابودی رفت.<ref name=":4" /> | در سالهای ۶۴۸ تا ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانیپال به ایلام حمله کرد و این تمدن رو به نابودی رفت.<ref name=":4" /> | ||
خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
عیلامیها در برخی از دورههای تاریخی زیر نفوذ دولت سومری بینالنهرین بودند؛ ولی در سال ۲۲۸۰ پیش از میلاد عیلامیان که در اوج قدرت خود بودند، اور پایتخت سومریان را اشغال و غارت و خدای ویژه آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار عیلام شد و در پایان در ۲۱۱۵ پیش از میلاد در دوره فرمانروایی ریم سین دولت مشترک سومری – اکدی را به طرزی نابود کردند که ملت سومر هیچگاه نتوانست از خرابههای تاریخ سر برآورد. | عیلامیها در برخی از دورههای تاریخی زیر نفوذ دولت سومری بینالنهرین بودند؛ ولی در سال ۲۲۸۰ پیش از میلاد عیلامیان که در اوج قدرت خود بودند، اور پایتخت سومریان را اشغال و غارت و خدای ویژه آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار عیلام شد و در پایان در ۲۱۱۵ پیش از میلاد در دوره فرمانروایی ریم سین دولت مشترک سومری – اکدی را به طرزی نابود کردند که ملت سومر هیچگاه نتوانست از خرابههای تاریخ سر برآورد. | ||
دِمورگان و سایر نویسندگان فرانسوی بهاین عقیدهاند که غلبه عیلامیها بر سومریها و مردمان بنی سام نتایج تاریخی زیادی دربرداشته، توضیح اینکه عیلامیها بقدری با خشونت با ملل مغلوبه رفتار کردهاند، که آنها از ترس جان از مساکن و اوطان خود فرار کرده، هرکدام بطرفی رفتهاند؛ بنابراین عقیده دارند مردمی که در رأس خلیج پارس و بحرین سکنی داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهای فینیقی را تأسیس کرده در تجارت و دریانوردی معروف شدند، گروهی که | دِمورگان و سایر نویسندگان فرانسوی بهاین عقیدهاند که غلبه عیلامیها بر سومریها و مردمان بنی سام نتایج تاریخی زیادی دربرداشته، توضیح اینکه عیلامیها بقدری با خشونت با ملل مغلوبه رفتار کردهاند، که آنها از ترس جان از مساکن و اوطان خود فرار کرده، هرکدام بطرفی رفتهاند؛ بنابراین عقیده دارند مردمی که در رأس خلیج پارس و بحرین سکنی داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهای فینیقی را تأسیس کرده در تجارت و دریانوردی معروف شدند، گروهی که ربّالنوع آسور را پرستش میکردند، بطرف قسمت وسطای رود دجله و کوهستانهای مجاور آن رفته شالوده دولت آسور را نهادند. مهاجرت ابراهیم با طایفه خود به فلسطین و بالاخره هجوم هیکسوسهای سامی نژاد بمصر و تأسیس سلسلهای از فراعنه در آن مملکت نیز از نتائج غلبه عیلامیها بر ملل سامی نژاد بود. اما کینگ باین عقیدهاست، که غلبه عیلامیها در ممالک غربی دوام نیافته، زیرا عیلامیها، چون استعداد اداره کردن مملکتی را نداشتند و غلبه آنها بیشتر به تاخت و تاز شبیه بود، نتوانستند ممالک مسخره را حفظ کنند.<ref name=":0" /> | ||
== عهد دوم == | == عهد دوم == | ||
خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
وقایع عمدهٔ این عهد عبارتست از جنگهای آسور با عیلام (پس از همجوار شدن دو کشور). | وقایع عمدهٔ این عهد عبارتست از جنگهای آسور با عیلام (پس از همجوار شدن دو کشور). | ||
وقایع عمده این عهد عبارت است از جنک هاى آسور با عیلام. توضیح آنکه عیلام تا این زمان با آسور همسایه نبود، زیرا بین این دو دولت مردمان کوهستانى واقع شده بودند، ولیکن در زمان تیگلات پالسر چهارم | وقایع عمده این عهد عبارت است از جنک هاى آسور با عیلام. توضیح آنکه عیلام تا این زمان با آسور همسایه نبود، زیرا بین این دو دولت مردمان کوهستانى واقع شده بودند، ولیکن در زمان تیگلات پالسر چهارم آسوریها با مردمان مزبور جنگیده بعضى را کاملا مطیع کردند و برخى را نیمه مستقل گذاردند. پس از آن عیلام دولت همجوار آسور گردید.<ref>تاریخ فا - [https://www.tarikhfa.com/3691-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%85/ تاریخ دولت ایلام] </ref> | ||
== نابودی تمدن عیلام == | == نابودی تمدن عیلام == | ||
نتیجهٔ این جنگها آن شد که در سال ۶۴۵ پیش از میلاد سپاهیان آسور بانیپال، شوش را تصرف کردند و خزانهٔ پادشاهان عیلام به دست آنان افتاد. طلا و نقره ای که بابل در موقع اتحاد به عیلام داده بود با مجسمهها و اشیاء نفیس معابد عیلام و آنچه در خانهها از ثروت و اشیاء گرانبها بود به نینوا منتقل شد. آسوریان به کشتار و غارت اکتفا نکرده، استخوانهای پادشاهان عیلام و اشخاص نامی را بیرون آورده به نینوا فرستادند.<ref name=":3" /> | نتیجهٔ این جنگها آن شد که در سال ۶۴۵ پیش از میلاد سپاهیان آسور بانیپال، شوش را تصرف کردند و خزانهٔ پادشاهان عیلام به دست آنان افتاد. طلا و نقره ای که بابل در موقع اتحاد به عیلام داده بود با مجسمهها و اشیاء نفیس معابد عیلام و آنچه در خانهها از ثروت و اشیاء گرانبها بود به نینوا منتقل شد. آسوریان به کشتار و غارت اکتفا نکرده، استخوانهای پادشاهان عیلام و اشخاص نامی را بیرون آورده به نینوا فرستادند.<ref name=":3" /> | ||
پادشاه آشور به دنبال بهانهای برای جنگ با عیلام بود. به همین منظور او فرستادهای به عیلام فرستاد و درخواستهایی از پادشاه عیلام کرد که برای پادشاه عیلام قبول آنها مساوی با مرگش بود. یکی از این خواستهها این بود که پادشاه آشور مجسمه | پادشاه آشور به دنبال بهانهای برای جنگ با عیلام بود. به همین منظور او فرستادهای به عیلام فرستاد و درخواستهایی از پادشاه عیلام کرد که برای پادشاه عیلام قبول آنها مساوی با مرگش بود. یکی از این خواستهها این بود که پادشاه آشور مجسمه نهنه را که ۱۶۳۵ سال در عیلام بوده را درخواست کرد که پادشاه عیلام نمیتوانست آنرا قبول کند و تصمیم گرفت که مقاومت کند.<ref name=":1" /> | ||
رفتار آسوریان را در عیلام، حزقیال چنین تعبیر کرده: «این است عیلام و تمام جمعیت آن در اطراف قبر آن، همه کشته شدند و همه از دم شمشیر گذشتند». مجسمهٔ | رفتار آسوریان را در عیلام، حزقیال چنین تعبیر کرده: «این است عیلام و تمام جمعیت آن در اطراف قبر آن، همه کشته شدند و همه از دم شمشیر گذشتند». مجسمهٔ «نهنه» ربةالنوع «ارخ» را پادشاه آسور به دست آورده برای شهر ارخ پس فرستاد. آسوریان اسرای بسیار از شوش و شهرهای دیگر به آسور بردند. «خون بام کالداش» آخرین پادشاه عیلام که فرار کرده بود پس از چندی گرفتار شد و آسور بانیپال او و «تام ماری تو» پادشاه سابق عیلام را به عرابهٔ خود بست و مجبورشان کرد عرابهٔ سلطنتی را تا معبد «آسور» و «ایشتار» (خدایان آسور) بکشند. عیلامیان نوعی تمدن و صنایع بوجود آوردند و خطی برای خود ترتیب داده بودند، ولیکن از حیث تشکیلات سیاسی هیچگاه نتوانستند از حال ملوکالطوایفی بیرون آیند، بخصوص مردم کوهستانی آن، که همیشه نیم مستقل یا مستقل بودند. با وجود این عیلامیان در مدت چندهزار سال قومیت خود را در مقابل مردمی نیرومند مانند سومریان، اکدیان و دولی قادر مثل بابل و آسور حفظ کردند و گاهی هم آنها را شکستی فاحش دادند. عاقبت، اگر هم عیلام به زانو درآمد، بجهت جنگهای داخلی بود. بهر حال از سال ۶۴۵ پیش از میلاد دولت عیلام از صفحهٔ روزگار محو شد و گذشتههای آن به مرور فراموش گردید.<ref name=":3">واژهیاب - [https://www.vajehyab.com/dehkhoda/عیلام عیلام]</ref> | ||
در واقع دخالتهای دولت آشور موجب بروز اختلاف در خاندان شاهی ایلام شد. در سالهای ۶۴۸ تا ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانیپال به ایلام حمله کرد و شوش وشهرهای بزرگ دیگر را به شیوه وحشیانه آشوری غارت کرد. هر چند که سرزمینهای ایلام ضمیمه خاک آشور نشد ولی ایلام برای همیشه اهمیت خود را از دست داد. کورش هخامنشی در سال ۵۵۹ پیش از میلاد به پادشاهی انشان رسید و ایلام یکی از بخشهای امپراتوری هخامنشی شد. شوش نیز به یکی از اقامتگاههای مهم هخامنشی تبدیل شد.<ref name=":4">ایران اطلس - [https://iranatlas.info/elimate/el_index.htm ایلامیان که بودند؟]</ref> | در واقع دخالتهای دولت آشور موجب بروز اختلاف در خاندان شاهی ایلام شد. در سالهای ۶۴۸ تا ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانیپال به ایلام حمله کرد و شوش وشهرهای بزرگ دیگر را به شیوه وحشیانه آشوری غارت کرد. هر چند که سرزمینهای ایلام ضمیمه خاک آشور نشد ولی ایلام برای همیشه اهمیت خود را از دست داد. کورش هخامنشی در سال ۵۵۹ پیش از میلاد به پادشاهی انشان رسید و ایلام یکی از بخشهای امپراتوری هخامنشی شد. شوش نیز به یکی از اقامتگاههای مهم هخامنشی تبدیل شد.<ref name=":4">ایران اطلس - [https://iranatlas.info/elimate/el_index.htm ایلامیان که بودند؟]</ref> | ||
خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
== زبان عیلامی == | == زبان عیلامی == | ||
زبان عیلامی با هیچیک از زبانهای سامی و هندواروپایی ارتباط نداشته و زبانی جدا بهشمار میآید. برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند همخانواده میدانند. | زبان عیلامی با هیچیک از زبانهای سامی و هندواروپایی ارتباط نداشته و زبانی جدا بهشمار میآید. برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند همخانواده میدانند. | ||
زبانِ عیلامی، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز نگه داشت و زبان دوم نوشتاری حکومتِ ایران در دورانِ هخامنشی بود. در بیشتر سنگ نوشتههای | زبانِ عیلامی، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز نگه داشت و زبان دوم نوشتاری حکومتِ ایران در دورانِ هخامنشی بود. در بیشتر سنگ نوشتههای عصر هخامنشی ترجمه عیلامی و بابلی (زبان بینالمللی آن روزگار) نوشتهها نیز آمدهاست. | ||
ابن ندیم صاحب «الفهرست» در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن | ابن ندیم صاحب «الفهرست» در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن المقنع) زبانهای ایرانی را «پهلوی، دری، خوزی، پارسی و سریانی» میشمارد که گواهیست بر حضور زبان عیلامی (خوزی) تا دورههای آغازین اسلامی.<ref name=":0" /> | ||
قدیمیترین زبان تمدن ایلامی زبان انزانی است که دریک دوره متروک شد. بعد از آن زبان سومری و زبان سامی رواج یافت. اماپس از دوره ایی دوباره زبان انزانی زنده و مورد استفاده قرار گرفت. ازاین میتوان فهمید که زبان انزانی در بین مردم معمول بوده. زبان انزانی به عقیده پرشیل این است که زبان انزانی به زبانهای اورال والتایی نزدیک بوده. این زبان در ایران دوره هخامنشی جایگاه ممتازی داشت. آخرین اثر مکتوب زبان ایلامی به سالهای حکومت اسکندر مقدونی بر ایران برمیگردد. زبان ایلامی در سال ۱۸۹۰ رمزگشایی شد. خط عیلامیها میخی است که عیلامیها آنرا از سومریها دریافت کردند. این خظ بعدها با خطوط | قدیمیترین زبان تمدن ایلامی زبان انزانی است که دریک دوره متروک شد. بعد از آن زبان سومری و زبان سامی رواج یافت. اماپس از دوره ایی دوباره زبان انزانی زنده و مورد استفاده قرار گرفت. ازاین میتوان فهمید که زبان انزانی در بین مردم معمول بوده. زبان انزانی به عقیده پرشیل این است که زبان انزانی به زبانهای اورال والتایی نزدیک بوده. این زبان در ایران دوره هخامنشی جایگاه ممتازی داشت. آخرین اثر مکتوب زبان ایلامی به سالهای حکومت اسکندر مقدونی بر ایران برمیگردد. زبان ایلامی در سال ۱۸۹۰ رمزگشایی شد. خط عیلامیها میخی است که عیلامیها آنرا از سومریها دریافت کردند. این خظ بعدها با خطوط دیگر ازجمله خط بابلی ادغام شد که توسط پادشاهان مختلف انجام گرفت.<ref name=":1" /> | ||
== نژاد == | == نژاد == | ||
عیلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند همخانواده میدانند.<ref name=":0" /> | عیلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند همخانواده میدانند.<ref name=":0" /> | ||
برخی هم معتقدند بومیهای این مملکت حبشی بودند؛ ولی طی قرون زیاد مردمان زیادی به این مملکت آمدند و ساکن شدند که در ابتدا سومریها بودند که به این مملکت آمدند. سومریها قبل از اینکه به این مملکت بیایند در اطراف | برخی هم معتقدند بومیهای این مملکت حبشی بودند؛ ولی طی قرون زیاد مردمان زیادی به این مملکت آمدند و ساکن شدند که در ابتدا سومریها بودند که به این مملکت آمدند. سومریها قبل از اینکه به این مملکت بیایند در اطراف شطالعرب و راس خلیج فارس ساکن بودند. بعد از سومریها سامیها آمدند.<ref name=":1" /> | ||
== مذهب مردم عیلام == | == مذهب مردم عیلام == | ||
خط ۱۱۹: | خط ۱۱۹: | ||
گذشته از آثار بسیار ایلامی، ستونی که قانون حمورابی بر آن نقش بستهاست نیز در شوش کشف شدهاست. شهر دور-اونتش نیز در همسایگی شوش قرار دارد که اکنون آنرا به نام چغازنبیل میشناسیم. در قرن سیزده پیش از میلاد، به فرمان یکی از پادشاهان ایلامی به نام اونتش گل این شهر ساخته شدهاست. زیگورات چغازنبیل در این شهر قرار دارد. شهر مذکور هنوز توسط باستان شناسان از زیر خاک بیرون نیامده زیرا در منطقه ای نظامی قرار دارد. بناهای هفت تپه نیز در این مکان قرار دارند.<ref name=":4" /> | گذشته از آثار بسیار ایلامی، ستونی که قانون حمورابی بر آن نقش بستهاست نیز در شوش کشف شدهاست. شهر دور-اونتش نیز در همسایگی شوش قرار دارد که اکنون آنرا به نام چغازنبیل میشناسیم. در قرن سیزده پیش از میلاد، به فرمان یکی از پادشاهان ایلامی به نام اونتش گل این شهر ساخته شدهاست. زیگورات چغازنبیل در این شهر قرار دارد. شهر مذکور هنوز توسط باستان شناسان از زیر خاک بیرون نیامده زیرا در منطقه ای نظامی قرار دارد. بناهای هفت تپه نیز در این مکان قرار دارند.<ref name=":4" /> | ||
== | == زیگورات چغازنبیل == | ||
«ذیقَورَّت» با تشدید بر روی «ق» و «ر» واژه ای اکدی است. این واژه که ایرانیان آن را زیگورات تلفظ میکنند از فعل zaqāru به معنای «بلند و برافراشته ساختن» گرفته شدهاست. چغازنبیل نیز واژه ای مرکب است. چغا به معنای بلندی (تپه) است و زنبیل به معنای سبد. | «ذیقَورَّت» با تشدید بر روی «ق» و «ر» واژه ای اکدی است. این واژه که ایرانیان آن را زیگورات تلفظ میکنند از فعل zaqāru به معنای «بلند و برافراشته ساختن» گرفته شدهاست. چغازنبیل نیز واژه ای مرکب است. چغا به معنای بلندی (تپه) است و زنبیل به معنای سبد. | ||
[[پرونده:زیگورات چغازنبیل.jpg|بندانگشتی|زیگورات چغازنبیل]] | [[پرونده:زیگورات چغازنبیل.jpg|بندانگشتی|زیگورات چغازنبیل]] | ||
خط ۱۳۰: | خط ۱۳۰: | ||
این حصار خود نیز با چند معبد کوچکتر، درون حصار دیگری بود و هردوی آنها درون حصار سومی به طول چهار کیلومتر جا گرفته بودند. | این حصار خود نیز با چند معبد کوچکتر، درون حصار دیگری بود و هردوی آنها درون حصار سومی به طول چهار کیلومتر جا گرفته بودند. | ||
شهر دور | شهر دور- اونتاش خود میان دو رود پرخروش خوزستان - یعنی کرخه و دز - قرار گرفته که وجودشان موجب حاصلخیزی خاکهای این منطقه شده بود و زمینه شکلگیری تمدنهای کهنی مانند تمدن عیلام را فراهم آورد. | ||
درون حصار اصلی و مقابل سه ضلع از چهار ضلع زیگورات، سه سکوی مدور با کتیبههایی به خط میخی دیده میشود. باستان شناسان حدس میزنند که این سکوها پایه مجسمههای بزرگ شاه عیلام بودهاند. | درون حصار اصلی و مقابل سه ضلع از چهار ضلع زیگورات، سه سکوی مدور با کتیبههایی به خط میخی دیده میشود. باستان شناسان حدس میزنند که این سکوها پایه مجسمههای بزرگ شاه عیلام بودهاند. | ||
خط ۱۳۹: | خط ۱۳۹: | ||
== کتیبههای زیگورات == | == کتیبههای زیگورات == | ||
روی دیوارههای زیگورات و به فواصل مشخص کتیبههایی به دو خط میخی و با دو زبان عیلامی و آکدی نوشته شدهاست. در برخی از این کتیبهها شاه عیلام مقصود خود از ساخت زیگورات را شرح میدهد و میگوید: «من اونتاش – گال پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش. | روی دیوارههای زیگورات و به فواصل مشخص کتیبههایی به دو خط میخی و با دو زبان عیلامی و آکدی نوشته شدهاست. در برخی از این کتیبهها شاه عیلام مقصود خود از ساخت زیگورات را شرح میدهد و میگوید: «من اونتاش – گال پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش. همین که محل شهر محصور شد، در آنجا شهر اونتاش ـ گال و مکان مقدس را ساختهام؛ در آنجا یک Kukunnum طلائی ساختم؛ آن را در یک حصار بیرونی و درونی محصور کردم. شاهان قدیم Kukunnum نساخته بودند، من آن را ساختم.» | ||
اگر این کتیبهها نبودند، فلسفه و چگونگی ساخت زیگورات تا حد زیادی برای ما مجهول میماند.<ref name=":5" /> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
[[رده:تاریخ ایران]] | |||
[[رده:تاریخ تمدنهای ایرانی]] |
ویرایش