روزنامه حبل‌المتین

روزنامه حبل‌المتین، یکی از برجسته‌ترین نشریات فارسی‌زبان دوران قاجار و جنبش مشروطه ایران، نمادی از تلاش برای بیداری فکری و سیاسی ایرانیان به‌شمار می‌رود. این روزنامه در دو نسخه اصلی – کلکته (هند) و تهران – منتشر شد و بیش از ۳۸ سال فعالیت کرد، با وقفه‌های متعدد و توقیف‌های مکرر. نام آن از آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران گرفته شده و از سال هفتم، عنوان «روزنامه مقدس» به آن افزوده گردید، که نشان‌دهنده گرایش دینی و اتحاد اسلامی آن بود.

روزنامه حبل‌المتین

شماره اول روزنامه حبل‌المتین، کلکته، ۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۱ هجری قمری
نوع	روزانه (نسخه تهران)؛ هفتگی (نسخه کلکته)؛ سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اخباری
قالب	دو ستونی؛ ابتدا چاپ سنگی، سپس حروفی؛ ۱۲–۲۴ صفحه (قطع وزیری بزرگ)
مؤسس	سید جلال‌الدین حسینی کاشانی (مؤیدالاسلام)
ناشر	مطبوعه حبل‌المتین (کلکته)؛ مطبوعه فاروس (تهران)
ویراستار	سید جلال‌الدین حسینی کاشانی (کلکته)؛ سید حسن کاشانی (تهران)
Associate editor	فرخ‌سلطان (دختر مؤیدالاسلام، دبیر ثانی)
نویسندگان	آقا محمد جواد شیرازی (دبیر ثانی اولیه)؛ نویسندگان مهمان از ایران و جهان اسلام
تأسیس‌شده	۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۱ هجری قمری (۲۸ آذر ۱۲۷۲ خورشیدی)
جهت سیاسی	مشروطه‌خواه؛ وطن‌پرست؛ مخالف استعمار (روسیه و انگلیس)
زبان	فارسی
دفتر مرکزی	کلکته، هند (اصلی)؛ تهران و رشت، ایران (شعبه)
شمارگان	بیش از ۳۵ هزار نسخه (اوج در دوران مشروطه)

نسخه کلکته، به مدیریت سید جلال‌الدین حسینی کاشانی (مؤیدالاسلام)، در ۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۱ هجری قمری (۲۸ آذر ۱۲۷۲ خورشیدی / ۱۹ دسامبر ۱۸۹۳ میلادی) تأسیس شد. این نشریه، حاصل مکاتبات سید جمال‌الدین اسدآبادی، میرزا ملکم خان، و مؤیدالاسلام بود که هدف‌شان ایجاد انقلاب فکری از طریق جراید برای تنویر افکار آزادی‌خواهانه ایرانیان بود. انتشار هفتگی (دوشنبه‌ها چاپ، سه‌شنبه‌ها توزیع) در ۱۲ تا ۲۴ صفحه دو ستونی، ابتدا با چاپ سنگی و سپس حروفی، با تیراژی که از ۵۰۰ نسخه آغاز شد و در دوران مشروطه به بیش از ۳۵ هزار نسخه رسید.

توزیع گسترده به ایران، اروپا، عراق (نجف)، عثمانی، افغانستان، مصر، چین، برمه، روسیه و ترکستان، با کمک مالی حاجی زین‌العابدین تقی‌اف، و پخش رایگان ۱۰ ساله میان روحانیان نجف و روشنفکران ایرانی، از عوامل موفقیت روزنامه حب‌المتین بود. گاهی ضمیمه‌های اردو و بنگالی داشت و با نشریات جهانی مانند «جهان اسلام» پاریس تعامل می‌کرد.

محتوای اصلی این روزنامه بر اخبار جهان اسلام و ایران، مقالات سیاسی (دعوت به قانون، آزادی، انتقاد از استبداد و شاه)، اقتصادی (استقلال، تجارت)، فرهنگی-اجتماعی (سوادآموزی، مدارس دخترانه)، جغرافیایی (معرفی ایالت‌های ایران)، و نقد استعماری (انگلیس، روسیه) تمرکز داشت. راه ترقی را اقتباس گزینشی از غرب با الگوی ژاپن می‌دانست و گفتگوهایی مانند «سیاح ایرانی و هندی» یا «شاگرد و معلم» برای آموزش منتشر می‌کرد.

نسخه تهران حب‌المتین، به نیابت از مؤیدالاسلام توسط برادرش سید حسن کاشانی، از ۱۵ ربیع‌الاول ۱۳۲۵ هجری قمری (۹ اردیبهشت ۱۲۸۵ خورشیدی / ۲۹ آوریل ۱۹۰۷ میلادی) در مطبوعه فاروس آغاز شد، روزانه (به جز تعطیلات) در ۴ تا ۶ صفحه، ملی، آزاد، سیاسی، اخباری، تجاری، تحلیلی، علمی و ادبی. ۲۷۴ شماره سال اول و ۵۴ شماره سال دوم منتشر شد، اما دو بار توقیف گردید. پس از استبداد صغیر، حب‌المتین به رشت منتقل شد (۷۲ شماره از ۲۲ صفر تا ۱ رجب ۱۳۲۷ هجری قمری) و پس از فتح تهران، به تهران بازگشت اما پس از مقاله جنجالی علیه علما، توقیف نهایی شد.

نقش حبل‌المتین در جنبش مشروطه برجسته بود: از ۱۳۱۴ خورشیدی تا فرمان مشروطیت، رویدادها را انعکاس داد، اندیشه‌های مشروطه‌خواهان را بازتاب، قانون اساسی را چاپ، و مخالف قرارداد ۱۹۰۷ روسیه-انگلیس بود. توقیف ۴۳ باره در کلکته و فشارهای هند (به دلیل ضداستعماری بودن)، و توقیف‌های تهران، نشان‌دهنده تأثیر آن است. در دوره رضاشاه، حمایت محتاطانه کرد اما تیراژ کاهش یافت.

فرازها شامل تیراژ بالا، پخش رایگان، و تأثیر بر بیداری ملی؛ فرودها توقیف‌ها، وقفه ۵ ساله پس از جنگ جهانی اول، و نابینایی مؤیدالاسلام که مدیریت را به دخترش فرخ‌سلطان سپرد. آخرین شماره کلکته در ۱۳ آبان ۱۳۰۹ خورشیدی منتشر شد و با مرگ مؤیدالاسلام در ۲۴ آذر ۱۳۰۹، تعطیل گردید. جسد مؤیدالاسلام به مشهد منتقل و در ایوان عباسی دفن شد. میراث حبل‌المتین در تاریخ‌نگاری مشروطه، ترویج وطن‌دوستی، و مبارزه فکری با استبداد و استعمار پایدار ماند، و منبع مهمی برای پژوهشگران است.

تأسیس و زمینه تاریخی

سید جلال‌الدین حسینی کاشانی (مؤیدالاسلام)

روزنامه حبل‌المتین در بستر جنبش‌های فکری و سیاسی اواخر دوران ناصری و پیش از مشروطه شکل گرفت. سید جلال‌الدین حسینی کاشانی، متخلص به ادیب و ملقب به مؤیدالاسلام، که در ۱۳ رجب ۱۲۸۰ هجری قمری (۴ دی ۱۲۴۲ خورشیدی / ۲۵ دسامبر ۱۸۶۳ میلادی) در کاشان زاده شد، بنیان‌گذار آن بود. پدرش سید محمد رضا مجتهد کاشانی از علمای ممتاز محلی بود. سید جلال‌الدین تحصیلات مقدماتی را در کاشان گذراند و پس از مرگ پدر، با برادر بزرگ‌تر به اصفهان رفت و در حلقه دروس ملا محمد کاشی و آیت‌الله شریعت شرکت کرد. سپس به عراق عزیمت نمود و درس خارج فقه را نزد میرزای شیرازی آموخت. در سال ۱۳۰۵ هجری قمری به بندرعباس رفت و با سید جمال‌الدین اسدآبادی آشنا شد، که این دیدار ظاهراً جرقه تأسیس نشریه را زد.

پس از آن، به عمان و هندوستان سفر کرد و به تجارت پرداخت. ایده تأسیس روزنامه از مکاتبات با سید جمال‌الدین در انگلستان و میرزا ملکم خان، سفیر ایران در لندن، نشأت گرفت. این سه نفر بر نیاز به انقلاب فکری ایرانیان از طریق جراید تأکید کردند، به گونه‌ای که سید جمال‌الدین عروةالوثقی را در پاریس، ملکم خان روزنامه قانون را در لندن، و مؤیدالاسلام حبل‌المتین را در کلکته منتشر نمودند. هدف، روشن کردن افکار آزادی‌خواهانه و ایجاد تحول فکری در جامعه ایران بود.

تأسیس نسخه کلکته

نخستین شماره حبل‌المتین در ۱۰ جمادی‌الآخر ۱۳۱۱ هجری قمری (۲۸ آذر ۱۲۷۲ خورشیدی / ۱۹ دسامبر ۱۸۹۳ میلادی) در کلکته (بنگال هند) منتشر شد. نام روزنامه از آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران («وَاعتَصَموا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا») گرفته شده بود و از سال هفتم، عنوان «روزنامه مقدس» بالای آن درج گردید. چاپخانه متعلق به ناشر بود و ابتدا به روش سنگی در ۱۲ صفحه دو ستونی (۲۵×۱۷ سانتی‌متر) و سپس حروفی در ۱۶–۲۴ صفحه (۳۷٫۵×۱۷ سانتی‌متر) منتشر می‌شد. انتشار هفتگی (دوشنبه‌ها طبع، سه‌شنبه‌ها توزیع) بود و تیراژ اولیه ۵۰۰ نسخه، که با افزایش به ۳۰۰۰، ۷۵۰۰، ۱۲ هزار و در دوران مشروطه به بیش از ۳۵ هزار نسخه رسید.

توزیع حب‌المتین به ایران از طریق کشتی‌ها انجام می‌شد، اما اغلب در کیسه‌های آرد، صندوق چای و ادویه قاچاق می‌گردید تا از ممنوعیت ورود فرار کند. این تأخیرها بعدها منجر به تأسیس نسخه تهران شد.

در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم‌الاسلام کرمانی، به نقش چنین نشریات برون‌مرزی در بیداری اولیه ایرانیان اشاره شده‌است.

مدیران و ساختار سازمانی

سید جلال‌الدین حسینی کاشانی، صاحب امتیاز و مدیر کل حبل‌المتین، نقش محوری در اداره آن داشت. او لقب مؤیدالاسلام را از مظفرالدین شاه دریافت کرد و مستمری سالانه‌ای در سال ۱۳۱۵ هجری قمری به او اختصاص یافت. مؤیدالاسلام، با تحصیلات دینی و تجربیات تجاری در هند، روزنامه را به ابزاری برای وطن‌دوستی و اتحاد اسلامی تبدیل کرد. در آخر عمر، نابینا شد و امور را به دخترش فرخ‌سلطان (با امضای ف.س. مؤیدزاده) سپرد، که سمت دبیر ثانی را بر عهده داشت.

مؤیدالاسلام مقالات طولانی (۱۲–۲۰ صفحه‌ای) می‌نوشت و تنها روزنامه‌ای بود که بدون سانسور مطالب حساس را چاپ می‌کرد. او وطن‌پرست و بی‌پروا بود، اما محافظه‌کارانه به شاه احترام می‌گذاشت. در ۱۹ آذر ۱۳۰۹ خورشیدی در کلکته بر اثر حمله قلبی درگذشت و جسدش یک سال بعد توسط دخترش به ایران منتقل و در ایوان عباسی حرم امام رضا (ع) دفن شد.

سید حسن کاشانی و نسخه تهران

سید حسن کاشانی، برادر کوچک‌تر مؤیدالاسلام، نایب مدیر و نماینده نشریه حب‌المتین در ایران بود. او از پیشگامان آزادی‌خواهان، به دلیل شب‌نامه‌نویسی توسط مظفرالدین شاه بازداشت و به هند تبعید شد، اما پس از دو سال به تهران بازگشت. نسخه تهران را در مطبوعه فاروس به نیابت از برادر منتشر کرد و شیخ یحیی کاشانی از شماره ۲۰ به عنوان دبیر پیوست. او پس از توقیف تهران، به قفقاز و رشت گریخت و نشریه را آنجا ادامه داد.

ساختار و دست‌اندرکاران

حبل‌المتین کمتر صاحب قلمی در ایران بود که مطلبی در آن چاپ نکرده باشد. دبیر ثانی اولیه آقا محمد جواد شیرازی بود، سپس فرخ‌سلطان. گردانندگان اغلب از کاشان بودند و با نمایندگی‌ها در ایران (شیراز، بوشهر)، اروپا، چین و روسیه ارتباط داشتند. حامیان مالی مانند حاجی زین‌العابدین تقی‌اف (سهامدار نفت باکو) توزیع رایگان را تأمین می‌کردند و حتی دو کشتی برای ارسال خرید تهیه کرده بودند.

در کتاب «انقلاب مشروطه ایران» عباس میرزا معزالسلطنه، به نقش خانواده‌های علوی مانند کاشانی‌ها در نشریات مشروطه اشاره شده‌است.

دوره‌های انتشار و توقیف‌ها

دوره کلکته: انتشار مداوم و گسترش تیراژ

نسخه کلکته حبل‌المتین از سال ۱۳۱۱ هجری قمری تا ۱۳۴۹ هجری قمری با وقفه‌های کوتاه منتشر شد. در سال‌های اولیه، هفتگی بود و تیراژ از ۵۰۰ به ۳۰۰۰ نسخه رسید. با اوج‌گیری جنبش مشروطه، تیراژ به ۷۵۰۰، سپس ۱۲ هزار و در اوج به بیش از ۳۵ هزار نسخه افزایش یافت. این رشد، ناشی از توزیع گسترده به ایران، نجف، عثمانی، افغانستان، مصر، چین، برمه، روسیه و ترکستان بود. پخش رایگان ۱۰ ساله میان روحانیان نجف و روشنفکران ایرانی، با کمک مالی حاجی زین‌العابدین تقی‌اف، نقش کلیدی داشت. گاهی ضمیمه‌های اردو و بنگالی منتشر می‌شد و از طریق نمایندگی‌های خود با بیشتر مناطق جهان‌اسلام در ارتباط بود.

در دوران مشروطه، ۴۳ بار در کلکته توقیف شد، اما هر بار با تغییر نام یا فرمت ادامه یافت. فشارهای دولت هند به دلیل مقالات ضداستعماری (انتقاد از انگلیس و روسیه) علت اصلی بود.

تأسیس نسخه تهران و انتشار روزانه

نسخه تهران حب‌المتین از ۱۵ ربیع‌الاول ۱۳۲۵ هجری قمری (۹ اردیبهشت ۱۲۸۵ خورشیدی / ۲۹ آوریل ۱۹۰۷ میلادی) در مطبوعه فاروس آغاز شد. روزانه (به جز تعطیلات) در ۴ تا ۶ صفحه، ملی، آزاد، سیاسی، اخباری، تجاری، تحلیلی، علمی و ادبی بود. سال اول ۲۷۴ شماره و سال دوم ۵۴ شماره منتشر شد. این نسخه برای جبران تأخیرهای پستی کلکته تأسیس گردید و مقالات برادر (مؤیدالاسلام) را بازنشر می‌کرد.

حب‌المتین دو بار توقیف شد: بار اول پس از مقالات تند علیه دربار، و بار دوم پس از استبداد صغیر.

انتقال به رشت و بازگشت به تهران

پس از بمباران مجلس (استبداد صغیر)، سید حسن کاشانی به رشت گریخت و از ۲۲ صفر تا ۱ رجب ۱۳۲۷ هجری قمری (۷۲ شماره) در رشت منتشر کرد. پس از فتح تهران، به پایتخت بازگشت اما مقاله‌ای جنجالی علیه علما منجر به توقیف نهایی شد.

در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» احمد کسروی، به نقش نشریات مهاجر مانند حبل‌المتین در رشت طی مقاومت مشروطه‌خواهان اشاره شده‌است.

وقفه پس از جنگ جهانی اول و پایان

پس از جنگ جهانی اول، انتشار کلکته حب‌المتین ۵ سال متوقف شد. از سال ۱۳۰۴، با حمایت محتاطانه از رضاخان از سر گرفته شد، اما تیراژ کاهش یافت. آخرین شماره در ۱۳ آبان ۱۳۰۹ خورشیدی منتشر گردید و با مرگ مؤیدالاسلام در ۲۴ آذر ۱۳۰۹، روزنامه تعطیل شد.

محتوا و موضوعات اصلی

اخبار جهان اسلام و ایران

حبل‌المتین بخش عمده‌ای را به اخبار اختصاص داد: حوادث جهان اسلام (از عثمانی تا مصر)، رویدادهای ایران (از دربار تا ایالت‌ها)، و جغرافیا (معرفی استان‌ها مانند فارس، کرمان). مقالات سیاسی دعوت به قانون، آزادی، و انتقاد از استبداد شاه می‌کردند. (دانشنامه جهان اسلام)

اخبار اقتصادی بر استقلال تجارت، مبارزه با نفوذ خارجی تمرکز داشت.

مقالات فرهنگی-اجتماعی و آموزشی

حب‌المتین در بخش فرهنگی-اجتماعی بر سوادآموزی، تأسیس مدارس دخترانه، و اصلاحات اجتماعی تأکید ورزید. گفتگوهایی مانند «سیاح ایرانی و هندی» یا «شاگرد و معلم» برای آموزش عموم منتشر می‌شد. راه ترقی را اقتباس گزینشی از غرب با الگوی ژاپن می‌دانست.

حب‌المتین مقالات علمی و ادبی، ترجمه‌ها و نقد کتاب‌ها را شامل می‌شد.

نقد استعمار و وطن‌پرستی

حبل‌المتین انگلیس و روسیه را استعمارگر می‌دانست و قراردادهای ننگین را محکوم می‌کرد. مخالف قرارداد ۱۹۰۷ روسیه-انگلیس بود و از وحدت اسلامی دفاع می‌نمود.

در دوران مشروطه، قانون اساسی را چاپ کرد و اندیشه‌های مشروطه‌خواهان را بازتاب داد.

در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم‌الاسلام کرمانی، به تأثیر مقالات حبل‌المتین در بیداری فکری پیش از مشروطه اشاره شده‌است.

محتوای حب‌المتین بی‌پروا اما محترمانه به شاه بود و از سال هفتم، گرایش دینی با عنوان «مقدس» تقویت شد.

نقش در جنبش مشروطه

انعکاس رویدادها و بسیج افکار عمومی

حبل‌المتین از سال ۱۳۲۳ ه‍. ق، تا صدور فرمان مشروطیت در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴، (۵ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی)، رویدادهای جنبش را به طور کامل پوشش داد. مقالات آن، اعتراضات علیه عوارض گمرکی، مهاجرت صغری به مسجد شاه، و فتواهای علما را بازتاب می‌کرد و مشروطه‌خواهان را به اتحاد فرامی‌خواند. این نشریه، به یکی از عوامل اصلی بسیج افکار عمومی در داخل و خارج ایران تبدیل شده بود.

نسخه تهران حب‌المتین از ابتدای انتشار (۱۳۲۵ ه‍. ق)، روزانه اخبار مشروطه را چاپ کرد و قانون اساسی بلژیک و عثمانی را به عنوان الگو معرفی نمود.

حمایت از قانون اساسی و مخالفت با قراردادها

پس از مشروطیت، حبل‌المتین متمم قانون اساسی را در شماره‌های ویژه منتشر کرد و بر اجرای آن نظارت عمومی داشت. مخالف سرسخت قرارداد ۱۹۰۷ روسیه-انگلیس بود و آن را تقسیم ایران می‌دانست، که این موضع منجر به توقیف‌های متعدد در هند شد.

حب‌المتین در استبداد صغیر، از رشت مقالات حمایتی از مجاهدان تبریز و گیلان چاپ کرد و ستارخان و باقرخان را قهرمانان ملی نامید.

تأثیر بر روشنفکران و علما

حبل‌المتین با پخش رایگان به نجف، علمایی مانند آخوند خراسانی را تحت تأثیر قرار داد و فتواهای ضداستبدادی را تقویت کرد. همچنین روشنفکرانی چون ناظم‌الاسلام کرمانی مقالاتشان را در آن منتشر می‌کردند.

در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» احمد کسروی، حبل‌المتین به عنوان یکی از سه جریده بزرگ برون‌مرزی (همراه قانون و عروةالوثقی) در پیروزی مشروطه ستوده شده‌است.

این نقش، روزنامه را به صدای جنبش تبدیل کرد و تیراژ را به اوج رساند.

فراز و فرودها

فرازها: تیراژ بالا و توزیع گسترده

اوج حبل‌المتین در دوران مشروطه بود، با تیراژ بیش از ۳۵ هزار نسخه و توزیع در چندین قاره. پخش رایگان ۱۰ ساله، خرید دو کشتی برای ارسال، و نمایندگی‌های جهانی از عوامل موفقیت بودند. مقالات بی‌پروا اما محترمانه، آن را محبوب کرد.

همچنین حمایت مالی تقی‌اف و تعامل با نشریات جهانی، پایداری آن را تضمین کرد.

فرودها: توقیف‌ها و وقفه‌ها

توقیف ۴۳ باره در کلکته به دلیل فشارهای استعماری، و توقیف‌های تهران (دو بار اصلی و نهایی پس از مقاله علیه علما) از مشکلات بودند. وقفه ۵ ساله پس از جنگ جهانی اول (به دلیل نابسامانی‌ها) تیراژ را کاهش داد.

نابینایی مؤیدالاسلام در سال‌های پایانی، مدیریت حب‌المتین را به دخترش سپرد و کیفیت را تحت تأثیر قرار داد.

حمایت از رضاشاه و پایان

از سال ۱۳۰۴، با احتیاط از رضاخان حمایت کرد اما انتقادهای گذشته را فراموش نکرد. آخرین شماره کلکته در ۱۳ آبان ۱۳۰۹ منتشر شد. با مرگ مؤیدالاسلام در ۲۴ آذر ۱۳۰۹، روزنامه تعطیل گردید و جسد مؤیدالاسلام به مشهد منتقل شد.

در کتاب «انقلاب مشروطه ایران» عباس میرزا معزالسلطنه، به پایان عصر نشریات مهاجر پس از مشروطه اشاره شده که حبل‌المتین نمونه‌ای از آن است.

میراث و اهمیت تاریخی

منبع تاریخ‌نگاری مشروطه

حبل‌المتین منبع اصلی برای پژوهشگران تاریخ مشروطه است، با روایت دقیق رویدادها از اعتراضات اولیه تا فتح تهران. شماره‌های ویژه قانون اساسی و قراردادها، اسناد ارزشمندی هستند.

در خاطرات محمد گلبن، آن را پلی بین هند و ایران در بیداری ملی توصیف کرده‌است.

تأثیر بر وطن‌دوستی و اتحاد اسلامی

میراث حب‌المتین در ترویج وطن‌دوستی، مبارزه فکری با استبداد و استعمار، و تأکید بر آموزش پایدار ماند و الگویی برای نشریات بعدی شد.

اهمیت در مطبوعات فارسی

حب‌المتین به عنوان طولانی‌ترین نشریه فارسی برون‌مرزی (۳۸ سال)، استانداردهایی در روزنامه‌نگاری سیاسی و فرهنگی بر جا گذاشت.

در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم‌الاسلام کرمانی، حبل‌المتین عامل کلیدی در انتقال ایده‌های آزادی از خارج به داخل دانسته شده‌است.

میراث حب‌المتین در آرشیوهای دیجیتال و پژوهش‌های معاصر ادامه دارد.