کاربر:Khosro/صفحه تمرین
میرزا محمدصادق آقا مجتهد تبریزی، (متولد ۱۲۷۴ قمری/ ۱۲۳۷ شمسی، تبریز - درگذشته ۱۳۵۱ قمری/اسفند ۱۳۱۱ شمسی، قم) عالم شیعه و مجتهد برجسته، از شخصیت‌های تأثیرگذار دوران مشروطیت و اوایل پهلوی بود. او فرزند میرزا محمدعلی مجتهد نوری قراجه داغی بود که در تبریز متولد شد و تحصیلات مقدماتی فقه و اصول را در زادگاهش آغاز کرد. در ۱۲۸۸ قمری به نجف رفت و ۲۴ سال نزد اساتیدی چون شیخ هادی تهرانی و میرزا محسن مامقانی به تحصیل پرداخت و به اجتهاد رسید. پس از بازگشت به تبریز، حلقه درسی تشکیل داد و شاگردانی چون محمدعلی مدرس (مؤلف ریحانة الادب) و میرزا قاسم گرگری تربیت کرد. وی سپس به مرجعیت رسید و در آموزش علوم دینی در آذربایجان نقش داشت.
میرزا صادق آقا تبریزی در آغاز جنبش مشروطه، از نهضت حمایت کرد و در جلسه تأسیس بانک ملی (۸ آذر ۱۳۲۴ قمری) شرکت داشت، اما به اعتقادش مبنی بر دخالت‌های استعماری، به مشروعه‌خواهان پیوست و با مشروطه و مشروطه مشروعه مخالفت کرد. رساله‌های «مشروطیت ۱» و «مشروطیت ۲» در نقد مشروطه نوشت و آن را مخالف شرع دانست. این دیدگاه از سوی مشروطه‌خواهان، مانند عبدالرحیم الهی قراجه داغی، تندروی تلقی شد و برخی مورخان (عسکری، ۱۳۹۰) آن را مانع پیشرفت آذربایجان دانستند. پس از انحلال انجمن اسلامیه، از سیاست کناره گرفت. او در دوران رضا شاه، با دیکتاتوری رضاخان و قانون نظام وظیفه مخالفت کرد، در قیام تبریز نقش داشت، و به سنقر تبعید شد. میرزا صادق آقا سپس به قم هجرت کرد و با شیخ عبدالکریم حائری همکاری نمود. وی همکاری با رژیم پهلوی را حرام می‌دانست و از محرومان حمایت می‌کرد.
آثار فقهی او شامل شرح تبصره، رساله عملیه فارسی، رساله واجبات احکام ، و الفوائد فی المسائل المتفرقة الفقهیه است. در اصول فقه، المقالات الغریه و المشتقات را نوشت. اشعارش، از جمله قصیده رثای امام جمعه تبریز و فاجعه بارگاه رضوی، مضامین دینی و حماسی دارند. رساله‌ای در نقد سکولاریسم نیز از او باقی است. میرزا صادق آقا تبریزی در ۶ ذی‌القعده ۱۳۵۱ قمری (اسفند ۱۳۱۱ شمسی) در قم درگذشت و در جوار مرقد حضرت معصومه دفن شد. علما در شهرهای مختلف برایش عزاداری کردند و روح‌الله خمینی او را مجاهد ضد رژیم دانست. پیروانش (انتظاریون) در طالقان با پرهیز از مدرنیته، دیدگاه‌های تجددگریز او را ادامه دادند، که برخی آن را ارتجاعی می‌دانند.
(کتاب) (بیان صادق) (فرهنگ امروز) (راسخون) (کتابخانه تبیان) (پرتو سخن) (کتابخانه الفبا) (روستای ایستا: پژوهشی دربارهٔ اهل توقف در طالقان، حسین عسکری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۰) (مجتهد تبریزی و سکولارهای آذربایجان، پایگاه حوزه و پژوهش، ۱۳۸۹) (ویکی شیعه، ۲۰۲۳)
زندگی و تحصیلات
میرزا محمدصادق آقا مجتهد تبریزی، فرزند میرزا محمدعلی مجتهد نوری قراجه داغی (صاحب شرح معروف بر تبصره عالمه)، در سال ۱۲۷۴ قمری در تبریز متولد شد.
وی در کودکی و جوانی در تبریز به فراگیری مقدمات فقه و اصول پرداخت و در ۱۸ سالگی (۱۲۸۸ قمری) به همراه برادر بزرگ‌ترش حاج میرزا محسن آقا به حوزه علمیه نجف هجرت کرد. در نجف، ۲۴ سال (تا ۱۳۱۲ قمری) اقامت داشت و از اساتیدی چون شیخ هادی تهرانی، میرزا محسن مامقانی، محمدفاضل شریعتی، فاضل ایروانی، شیخ حسن مامقانی، و ملا حسین فاضل اردکانی در کربلا بهره برد. ارشد شاگردان شیخ هادی تهرانی بود و مشرب خاصی در علم اصول فقه داشت.
رسیدن به اجتهاد و بازگشت به تبریز
پس از ۲۴ سال اقامت در اعتاب مقدسه و رسیدن به اجتهاد و فقاهت، در سال ۱۳۱۲ قمری به تبریز بازگشت و به تدریس فقه و اصول پرداخت. حلقه درسی تشکیل داد و شاگردانی چون محمدعلی مدرس (مؤلف ریحانة الادب) و میرزا قاسم گرگری (درگذشت ۱۳۴۸ شمسی) تربیت کرد.
او با روش تدریس خاص خود در فقه و اصول، تأثیر عمیقی بر شاگردانش گذاشت و به ترویج علوم دینی در تبریز کمک کرد. حلقه درسی او به دلیل عمق علمی و تسلط بر مباحث فقهی، از شهرت برخوردار بود. شاگردانش بعدها در حوزه‌های علمیه تبریز و دیگر شهرها به تدریس و تبلیغ علوم دینی پرداختند. این فعالیت‌های آموزشی، جایگاه او را به‌عنوان یکی از مراجع برجسته تثبیت کرد و در حفظ سنت‌های حوزوی در آذربایجان نقش داشت. (کتاب) (بیان صادق) (راسخون) (پرتو سخن)(کتابخانه الفبا)
فعالیت‌های سیاسی در مشروطیت
حمایت اولیه از مشروطه و تأسیس بانک ملی
میرزا صادق آقا در آغاز نهضت مشروطه به عنوان یکی از علمای طراز اول تبریز با مشروطه همکاری داشت. در جلسات اولیه مانند نشست منزل حاج مهدی کوزه‌کنانی (۸ آذر ۱۳۲۴ قمری) برای تأسیس بانک ملی شرکت کرد و موافقت نمود. او همراه برادرش حاج میرزا محسن آقا به اسلامیه رفت و در امور اجتماعی حضور فعال داشت.
مخالفت با مشروطه و رساله‌های نقدی
میرزا صادق آقا تبریزی بر این باور بود که مشروطه ماهیت استعماری دارد و به همین خاطر به مخالفان، یعنی مشروعه‌خواهان پیوست و با «مشروطه» و «مشروطه مشروعه» مخالفت کرد. او در سال ۱۲۹۲ ش، با دیگر علما تلگرام به محمدعلی شاه فرستاد و لغو مشروطیت را خواست. وی دو رساله «مشروطیت ۱» (نقد رساله شورای آسمانی عبدالرحیم الهی قراجه داغی) و «مشروطیت ۲» (نقد رساله فوائد مجلس شورای ملی سید نصرالله تقوی) نوشت. مشروطه را مخالف شرع و محدودکننده سلطنت الهی دانست.
کناره‌گیری از سیاست و عزلت
میرزا صادق آقا پس از انحلال انجمن اسلامیه، از امور سیاسی کناره گرفت و عزلت گزید. او با استبداد قاجار و توطئه‌های بیگانگان مخالفت داشت، اما در مسائل سیاسی مداخله نکرد. وی همچنین از صدور فتوا در مسائل شرعی خودداری نمود. (کتاب) (فرهنگ امروز) (راسخون)
نقش در دوران پهلوی و مخالفت با رضاخان
در دوران پهلوی، میرزا صادق آقا با دیکتاتوری رضاخان و اقدامات ضد روحانیت مخالفت کرد. در تصویب قانون نظام وظیفه، رهبری تظاهرات مردم تبریز را بر عهده داشت و در قیام آذربایجان علیه رضاخان نقش داشت و به تبعید در شهرستان سنقر (از توابع استان کرمانشاه) رفت. پس از ۲۰ روز اقامت در سنقر، به قم هجرت کرد و مقیم آنجا شد.
هجرت به قم و همکاری با علما
میرزا صادق آقا در قم، با شیخ عبدالکریم حائری یزدی و علما همکاری کرد. از هجوم به مدارس علمی و دستگیری طلاب انتقاد نمود و از رفتار حکومت ابراز انزجار کرد. او با رژیم پهلوی مخالف بود و همکاری با آن را حرام می‌دانست. (راسخون)(بیان صادق) (کتابخانه تبیان) (کتابخانه الفبا)
آثار و دیدگاه‌ها
آثار فقهی و اصولی
آثار فقهی میرزا صادق آقا تبریزی شامل شرح تبصره (طهارت تا احکام سلس)، رساله عملیه فارسی (۱۳۲۳ قمری، اصول دین تا مصارف خمس)، رساله عملیه واجبات احکام (۱۳۴۵ قمری، طهارت تا دیات)، رساله شرائط عوضین، رساله در ربا، رساله در انتصاف المهر بالموت، حاشیه بر وسائل النجاة، رساله فی بعض مسائل الصلوة، رساله مختصرة (قم)، و الفوائد فی المسائل المتفرقة الفقهیه (۱۳۵۱ قمری، شرح ۱۱ قاعده فقهی) است. در اصول فقه: المقالات الغریه فی مباحث الالفاظ (۱۳۱۷ قمری) و المشتقات (۱۳۱۹ قمری) است.
آثار سیاسی و سروده‌ها
میرزا صادق آقا دو رساله «مشروطیت ۱» و «مشروطیت ۲» در نقد مشروطه نوشت. سروده‌های او عبارتند از قصیده رثای امام جمعه شهید تبریز، قصیده نهضت حسینی، رثای حضرت علی اکبر، فاجعه توپ بستن بارگاه رضوی، و کرامت باهره اردبیل. وی همچنین دیوان شعر و رساله خطی در نقد سکولاریسم دارد. (فرهنگ امروز) (پرتو سخن) (بیان صادق)(کتابخانه تبیان)
نقد دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی
میرزا صادق آقا تبریزی، مشروطه را مخالف اسلام و شرع دانست و دخالت مردم در امور حکومتی، مجلس شورا، و قوانین موضوعه را هادم (نابودکننده) شرع تلقی کرد. او اعتقاد داشت عدل و داد منحصر به سلطنت الهی است و قوانین باید به دست مباشران منصوب از جانب خدا اجرا شود. وی توجیهات علما برای مشروطه مشروعه را بی‌اساس می‌دانست و با استبداد قاجار و پهلوی مخالفت داشت و از محرومان حمایت می‌کرد. او همکاری با رژیم پهلوی را حرام می‌دانست.
دیدگاه‌های میرزا صادق آقا درباره مشروطیت، به‌ویژه مخالفتش با مشروطه غربی و حتی مشروطه مشروعه، از سوی برخی مشروطه‌خواهان و مورخان مورد انتقاد قرار گرفت. او در رساله‌های «مشروطیت ۱» و «مشروطیت ۲» استدلال کرد که مشروطه، به دلیل دخالت مردم در امور حکومتی و وضع قوانین موضوعه، با شرع و سلطنت الهی مغایرت دارد. این دیدگاه از نظر علمایی مانند عبدالرحیم الهی قراجه داغی و سید نصرالله تقوی، که سعی در تلفیق مشروطه با شرع داشتند، تندروی تلقی شد. کناره‌گیری او از سیاست پس از انحلال انجمن اسلامیه نیز نقدی دیگر را برانگیخت، زیرا برخی معتقد بودند در مقطع حساس مشروطه، حضور فعال علما ضروری بود.
در برخی منابع، این دیدگاه‌ها به‌عنوان ارتجاعی و مخالف تجدد نقد شده‌اند. پیروان میرزا صادق آقا (انتظاریون) با پرهیز از مدرنیته (مثل برق و مدرسه)، دیدگاه‌های او را به‌عنوان طرد مطلق تجدد بازتاب می‌دهند، که این امر فرصت‌های پیشرفت آذربایجان را محدود کرد. برخی نیز تضاد او با مشروطه‌خواهان سکولار مانند حسن تقی‌زاده را برجسته کرده و مخالفتش را عامل تضعیف جنبش مشروطه در تبریز می‌داند. برخی منابع هم به مخالفت مطلق او با مشروطه و پیامدهایش اشاره داردند و آن را تندروی می‌شمارند. با این حال، حامیانش استدلال می‌کردند که کناره‌گیری او به دلیل نگرانی از نفوذ استعمار و حفظ استقلال شرعی بود. این تضاد دیدگاه‌ها نشان‌دهنده پیچیدگی نقش او در جنبش مشروطه است. (فرهنگ امروز) (کتاب) (بیان صادق) (کتابخانه تبیان) (کتابخانه الفبا) (راسخون)(روستای ایستا: پژوهشی دربارهٔ اهل توقف در طالقان، حسین عسکری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۰) (مجتهد تبریزی و سکولارهای آذربایجان، پایگاه حوزه و پژوهش، ۱۳۸۹) (ویکی شیعه، ۲۰۲۳)
سال‌های پایانی و درگذشت
میرزا صادق آقا تبریزی پس از هجرت به قم، در ۶ ذی‌القعده ۱۳۵۱ قمری (اسفند ۱۳۱۱ شمسی) درگذشت و در جوار مرقد حضرت معصومه دفن شد. نمازش را شیخ عبدالکریم حائری خواند. در تبریز بازار تعطیل شد و مجالس عزاداری برپا گردید. همچنین علما در اردبیل، مراغه، اهر، ارومیه، قم، و نجف مجالس عزا و بزرگداشت گرفتند و رژیم پهلوی از مجالس بزرگداشت جلوگیری کرد. خمینی او را از مجاهدین ضد رژیم دانست.
پیروان و میراث
پیروان میرزا صادق آقا تبریزی در طالقان (امام زمان‌چی‌ها یا انتظاریون) از گرفتن شناسنامه، مدرسه، برق، وسایل نقلیه، و پزشک پرهیز می‌کنند و مشروطیت را نامشروع می‌دانند. او رهبر کنونی فرقه، امام زمان‌چی‌هاست. میراث او در آثار فقهی، اصول، و مخالفت با مشروطیت و مشروطه مشروعه و با استبداد است. (کتابخانه الفبا) (پرتو سخن) (بیان صادق)
منابع: