ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا
استاد ابوالحسن خان صبا
اطلاعات
نام اصلی	ابوالحسن صبا
تولد	۱۲۸۱ خورشیدی
مرگ	۲۹ آذر ۱۳۳۶
ساز(ها)	ویولن، سه‌تار، سنتور، تنبک، نی، کمانچه، پیانو، تار
زمینهٔ فعالیت	آهنگسازی، نوازندگی
شاگرد(ها)	غلامحسین بنان، مرضیه، فرامرز پایور، علی تجویدی، همایون خرم، حبیب‌الله بدیعی، حسین تهرانی

ابوالحسن صبا، (۱۲۸۱ – ۱۳۳۶) استاد موسیقی ایرانی، آهنگ‌ساز و نوازنده سرشناس ایرانی بود. او ضرب، نی، سه‌تار، سنتور، فلوت، تار، کمانچه و ویولن رابخوبی می‌نواخت. برخی از چهره‌های شاخص موسیقی معاصر در ایران از جمله شاگردان صبا بوده‌اند. او ویولن را به‌طور جدی به خدمت موسیقی ایرانی در آورد و موفق شد همه زیر و بم‌ها و ریزه‌کاری‌های موسیقی ایران را با ویولن اجرا کند و ردیف دستگاه‌های ایرانی را برای این ساز بنویسد. تألیفات او در زمینه موسیقی همچنان مورد توجه و استفاده هنرجویان موسیقی است.

زندگی و خانواده

ابوالحسن صبا در تهران و در خانواده‌ای اهل موسیقی و ادب به‌دنیا آمد. خانواده پدری او تا سه نسل با حرفه پزشکی سر و کار داشتند، اما همه از دوست‌داران دانش و هنر بودند. او فرزند ابوالقاسم کمال‌السلطنه، پزشک، ادیب و عاشق موسیقی بود. پدرش سه‌تار می‌نواخت و اولین استاد ِ پسر، پدر بود. ابوالقاسم‌خان کمال‌السلطنه، خود نوه محمودخان صبا، ملک‌الشعرای دربار فتح‌علی‌شاه قاجار بود.به‌علت تسلط پدر صبا به ادبیات فارسی و عربی، به او لقب کمال‌السلطنه داده بودند. وی در اصل از مردم آذربایجان و از خاندان امرای دنبلی است و در نسب‌نامه تا سی و یک پشت به خالد برمکی می‌رسد.

مادر صبا نقل می‌کند که ابوالحسن از بچگی لب ایوان می‌نشست و چند تار به انگشت خود می‌بست و با دهان صدای سازهای مختلف را در می‌آورد. ابوالحسن را در شش سالگی به اساتید بزرگ موسیقی سپردند. ابوالحسن که لقب «صبا» را بعدها به‌عنوان نام خانوادگی خود برگزید، در همان نوجوانی نواختن ویولون و خواندن نت موسیقی را از حسین‌خان هنگ‌آفرین یاد گرفت .

او نزد میرزا عبدالله فراهانی، درویش‌خان و علی‌نقی وزیری تار و سه‌تار، نزد حسین اسماعیل‌زاده کمانچه، نزد علی‌اکبر شاهی سنتور، نزد اکبرخان نی و نزد حاجی‌خان ضرب را آموخت.

ابوالحسن تحصیلات مقدماتی را در مدرسه علمیه و سپس در کالج آمریکایی به پایان رسانید و به زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی آشنایی یافت.علاوه بر موسیقی، آموزش نقاشی را نزد کمال‌الملک و مهارت‌هایی چون سوهان‌کاری، خاتم‌کاری، نجاری، ریخته‌گری و معرق‌کاری را فرا گرفت که بعدها در ساخت سازها بکار گرفت. صبا، آثار نیما و هدایت را می‌خواند و با نیما و شهریار روابط نزدیک داشت.

فتح‌الله دولتشاهی از دوستان و هم‌شاگردی‌های صبا در کالج آمریکایی‌ها به تأثیرگذاری دو زن بر زندگی صبا اشاره می‌کند:

«از دیگر شرایط مساعد برای پیشرفت ابوالحسن خردسال، وجود کوکب‌الدوله، عمه علاقمند به ساز و سرود او بوده است. این بانو ندیمه‌ای به اسم ربابه خانم (از منسوبان حبیب سماعی) داشته که تنبک‌نوازی چیره‌دست و خواننده‌ای بسیار خوش صدا بوده است. استاد صبا نواختن ساز بسیار مهم تنبک را از ربابه خانم فرا گرفت.»

او در سال ۱۳۱۱ با یکی از شاگردان خود با نام منتخب اسفندیاری کوه نور، دختر عموی نیما یوشیج ازدواج کرد.

استاد ابوالحسن صبا در ۲۹ آذر سال ۱۳۳۶ در سن ۵۵ سالگی به‌علت عارضه قلبی درگذشت. آرامگاه صبا در ظهیرالدوله شمیران در خیابان دربند تهران واقع شده است.

فعالیت‌های هنری صبا

استاد صبا

ابوالحسن صبا در سال ۱۳۰۲ در مدرسه عالی موسیقی که توسط علی‌نقی وزیری بنیان گذاشته شده بود، مشغول به تحصیل شد. هرچند صبا از کودکی در نواختن انواع سازهای اصیل ایرانی مهارت داشت، اما شگفتی هنر او را باید از زمان تأسیس این مدرسه عالی دانست. صبا در ۲۲ سالگی، دانشجوی ممتاز و تک‌نواز برنامه‌های مدرسه عالی موسیقی شد و مورد احترام و تشویق اساتید و دوستانش قرار گرفت. نخستین اثر ضبط‌شده صبا قطعه «زرد ملیجه» با ویولن بود که در میان دو بند سرود «ای وطن» از ساخته‌های استاد علی‌نقی وزیری و با صدای روح‌انگیز در سال ۱۳۰۶ در قالب صفحه، تولید شد.

دست‌خط استاد ابوالحسن صبا

او در همین سال از طرف وزیری مأمور شد تا در رشت مدرسه‌ای مخصوص موسیقی تأسیس کند. او نزدیک ۲ سال در رشت ماند و در آنجا ضمن آموزش موسیقی، به روستاها و کوهپایه‌های شمال رفت و به جمع‌آوری آهنگ‌های محلی پرداخت و ارمغان‌هایی از این سفر به همراه آورد. آهنگ‌های دیلمان، رقص چوبی قاسم‌آبادی،کوهستانی و امیری مازندرانی محصول این دوره پژوهش و وارسی صبا در موسیقی محلی آن نواحی است.

صبا در نواختن همه سازهای موسیقی ردیف، چیرگی پیدا کرد و تمام سازهای ایرانی همچون سنتور، تار، سه‌تار، تنبک، نی، کمانچه، ویولن و نیز پیانو را در حد استادی می‌نواخت ولی ویولن و سه‌تار را به عنوان سازهای تخصصی خود برگزید. سپس در مدرسه عالی موسیقی به شاگردی علی‌نقی وزیری درآمد و تک‌نواز ارکستر او شد. پس از برگشتن از گیلان نیز، در سال ١٣١٠، در دو اتاق از خانه بزرگ پدریش کلاس موسیقی دایر نمود و مشغول به تدریس شد.

در سال ۱۳۱۸ که رادیو تهران تأسیس شد، صبا در رادیو به کار نوازندگی پرداخت ولی همچنان در هنرستان موسیقی مشغول آموزش و پژوهش در زمینه موسیقی بود و در اواخر عمر نیز در منزلش کلاس موسیقی دایر کرده بود و به علاقه‌مندان آموزش می‌داد.

موزه صبا

بعد از مرگ و بر طبق وصیت او، خانه‌اش توسط دانشکده هنرهای زیبا در ۲۹ آبان ۱۳۵۳ به موزه تبدیل شد. ساختمان خانه صبا بعد از مرگ او به‌وسیله وزارت فرهنگ و هنر از بازماندگان خریداری شد. این خانه که مربوط به دوره رضاشاه است و در تهران، خیابان جمهوری، خیابان ظهیرالاسلام، نبش کوچه صبا واقع شده دارای پنج اتاق، زیر زمین و حیاط کوچکی است ... به‌طور کلی، موزه صبا به دو بخش تقسیم می‌شود، بخش اول شامل سازها، لوازم شخصی و آثار استاد از جمله ردیف‌های موسیقی است و بخش دوم اختصاص به کارهلی دستی خانم صبا، همسر استاد صبا، دارد که شامل مجموعه تندیس‌های مومی و لباس‌های محلی و سنتی ایران قدیم است. این موزه در سال ۱۳۸۳ به کوشش سبا خویی (فرزند رکسانا کوچکترین دختر استاد صبا و اسماعیل خویی)، مرمت شد.

شاگردان صبا

بانو مرضیه و استاد ابوالحسن صبا در برنامه گلها

از میان انبوه شاگردان او می‌توان به حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور،بانو مرضیه، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم پایان، علی تجویدی، جهانگیر کامیان، همایون خرم، رحمت‌الله بدیعی، ساسان سپنتا، ابراهیم قنبری مهر، مهدی خالدی، عباس شاهپوری، مهدی مفتاح، محمدعلی بهارلو، حبیب‌الله بدیعی، محمد طغانیان دهکردی، سعید قراچورلو، و بابک رادمنش اشاره کرد.

آثار صبا

از آثار همیشه جاودان صبا می‌توان به "زنگ شتر"،"بهارمست "، "به زندان "، "زرد ملیجه "، بیاد گذشته "، "در قفس "، "رقص چوبی قاسم آبادی "، "کوهستانی " و چهارمضراب‌های مختلف اشاره کرد.

آثار مکتوب صبا

ردیف مجلسی برای ویولن، سنتور، تار و سه تار، نوشته‌های پراکنده و چاب نشده، کتابی تحقیقی درباره شناسایی سازهای ایرانی و تاریخچه آنها.

آثار غیر مستقل صبا

سلوی ای وطن (دستور ویولن وزیری)، چهارمضراب سه‌گاه (دستور ویولن وزیری) ، رنگ بیات ترک (۲۳ قطعه ضربی)، پیش درآمد ترک (۱۸ قطعه پیش درآمد)، نوید بهار و چهار مضراب ساده در ماهور (کتاب اول ویولن). از دیگر خدمات صبا این بود که برای ساز تنبک نت مخصوصی تدوین کرد و درس‌های آن را روی کاغذ معمولی نوشت و در ضمن ملودی‌های مخصوص آهنگ‌ها را به نت تنبک درآورد و به شاگردان آموخت. 

نقل قول و خاطرات 

دکتر تقی تفضلی، نویسنده و موسیقی‌شناس:

«صبا نگران بود که یک عده همیشه می‌گویند موسیقی ایرانی غم‌انگیز، پردرد و غم‌ناک است. می‌گفت اگر قرار باشد که برای عوض کردن آن، بگردند که یک موسیقی نشاط‌انگیز پیدا کنند و خدای ناکرده ریشه آن موسیقی، موسیقی ایرانی نباشد، این صدمه و آسیبی است که به موسیقی ایرانی می‌خورد و نوعی از موسیقی بوجود می‌آید که ایرانی نخواهد بود. زیرا می‌بینیم عده‌ای هستند که موسیقی اصیل ایرانی را فراموش کرده‌اند و موسیقی‌ای که تحویل جوان‌ها می‌دهند، چیزی که نیست، موسیقی اصیل ایرانی است! صبا از اشخاصی است که کاملاً سنت موسیقی ایرانی را حفظ کرده و باعث افتخار موسیقی ایرانی است.»

استاد همایون خرم:

«کلاس صبا فقط کلاس یادگیری ویولن نبود. او با رفتار و بیان و نگاه همیشه مهربان خود، علاوه بر تعلیم موسیقی، بذر محبت را نیز در دل شاگردان می‌کاشت.»

استاد حسین ملک:

«مقام صبا خیلی بالاتر از حد تصور ماست. به همین دلیل است که به نظر من تاکنون مطلب و مقاله‌ای در خور شخصیت او نگاشته نشده. چهره معصوم او همیشه -به‌ویژه سر کلاس- جلوی نظرم هست. او با شاگردانش مثل یک پدر رفتار می‌کرد. اما نه هر پدری، یک پدر مسئولیت‌پذیر و دلسوز، رقابت غلط نداشت. به کسی حسادت نمی‌کرد. کسی را زیر پا نمی‌گذاشت تا خودش را بالا ببرد.»

استاد اسدالله ملک:

«صبا یک مکتب کامل است. او با همه ویژگی‌های اخلاقی و هنری راهی را آغاز کرد که بی‌تردید قابل اعتمادترین مکتب موسیقی ایران است.»

منابع

سایت مسیر ایرانی

سایت توانا