اسدالله علم
اسدالله علم (۱۲۹۸–۱۳۵۷) از برجسته‌ترین رجال سیاسی دوران پهلوی دوم بود که نقش مهمی در تثبیت سلطنت محمدرضا شاه و اجرای سیاست‌های سرکوبگرانه داشت. او از خانواده‌ای اشرافی و با ارتباطات گسترده با قدرت‌های خارجی، به سرعت در ساختار قدرت رشد کرد و به عنوان نخست‌وزیر، وزیر دربار و رئیس دانشگاه پهلوی شیراز، در دوره‌ای حساس از تاریخ ایران حضوری پررنگ داشت. علم مسئولیت سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، را بر عهده داشت و در تبعید خمینی نقش اساسی ایفا کرد. همچنین او با همکاری سرویس‌های جاسوسی انگلیس و آمریکا، شبکه‌ای از عوامل نفوذی را برای حفظ سلطه شاه مدیریت می‌کرد. در دوران ریاست دانشگاه پهلوی، فساد اداری و اخلاقی فراوانی رخ داد که خشم دانشجویان را برانگیخت.
| اسدالله علم امیرقائنات | |
|---|---|
 | |
| زادروز | ۲ اسفند ۱۲۹۶ خراسان |
| درگذشت | ۱۳۵۷ آمریکا |
| ملیت | ایرانی |
| سال‌های فعالیت | ۱۳۳۲تا ۱۳۵۷ |
| نقش‌های برجسته | سرپرست اداره املاک پهلوی -وزیر کشاورزی-وزیر کار- وزیر کشور-نخست وزیر-رئیس دانشگاه پهلوی-وزیر دربار- رابط اصلی شاه با محافل دیپلماتیک انگلیس و آمریکا - |
| دوره | دهه‌ی ۳۰ تا۶۰ شمسی |
| آثار | یادداشت‌های اسدالله علم در ۷جلد |
زندگی و پیشینه
اسدالله علم در خانواده‌ای متمول و فئودال در شرق ایران به دنیا آمد. خانواده علم از زمان حضور انگلیسی‌ها در هند روابط نزدیکی با آنها داشتند و پدرش، شوکت‌الملک، مورد اعتماد رضا شاه بود که زمینه رشد سیاسی اسدالله را فراهم کرد. او تحصیلات خود را در ایران آغاز و سپس در اروپا ادامه داد و به زبان‌های انگلیسی و فرانسه تسلط یافت. ازدواج با خانواده قوام‌الملک شیرازی، از سرسپردگان استعمار انگلیس، ارتباطات او را با دربار و قدرت‌های خارجی مستحکم‌تر کرد.[۱]
خوش‌خدمتی به شاه و نفوذ سیاسی
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، اسدالله علم به عنوان سرپرست اداره املاک پهلوی منصوب شد و به یکی از مهره‌های کلیدی در انتقال پیام‌ها و تماس‌های محرمانه شاه بدل گردید. او رابط اصلی شاه با محافل دیپلماتیک انگلیس و آمریکا بود و نقش مهمی در تحکیم حاکمیت محمدرضا شاه ایفا کرد.
یکی از اقدامات مهم علم، سازماندهی مراسم پرخرج تاجگذاری شاه و فرح پهلوی در سال ۱۳۴۶، بود که در شرایطی برگزار شد که فقر و نابرابری در جامعه به شدت افزایش یافته بود و این مراسم نارضایتی عمومی را تشدید کرد. همچنین علم در طراحی و اجرای سیاست‌های اقتصادی و فرهنگی رژیم نقش داشت که عمدتاً به نفع طبقات مرفه و نزدیک به دربار بود.[۱][۲]
نخست‌وزیری و سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲
اسدالله علم در دوره نخست‌وزیری خود (۱۳۴۱–۱۳۴۲ و ۱۳۴۳–۱۳۴۴) مسئولیت سرکوب خونین قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، را بر عهده داشت. پیش از این واقعه، علم به شاه اعلام کرده بود که در صورت تظاهرات باید «با گلوله زد». در روز قیام، او به رئیس شهربانی دستور تیراندازی به تظاهرکنندگان را داد و شخصاً بر روند سرکوب نظارت داشت. این سرکوب منجر به کشته شدن ده‌ها نفر و موج گسترده اعتراضات مردمی شد.
در جلسات محرمانه با شاه و مقامات امنیتی، علم نقش کلیدی، در تصمیم‌گیری برای تبعید خمینی به ترکیه داشت. همچنین او سازمان بازرسی شاهنشاهی را بازگشایی کرد و آن را به یکی از نزدیکانش سپرد که در سرکوب اعتراضات داخلی فعال بود.[۳][۱]
جاسوس و وابسته به قدرت‌های خارجی
مطالعات تاریخی و اسناد منتشر شده نشان می‌دهد که اسدالله علم در شبکه جاسوسی انگلیس فعال بوده و با همکاری سرویس‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا، در کودتای ۲۸ مرداد و سرکوب مخالفان نقش مهمی ایفا کرده است. او شبکه‌ای از عوامل نفوذی را در میان روزنامه‌نگاران، فعالان سیاسی و نهادهای دولتی مدیریت می‌کرد که به تثبیت سلطه شاه کمک می‌کرد. این وابستگی‌ها باعث شد علم به عنوان یکی از مهره‌های کلیدی سیاست‌های استعماری و سرکوبگرانه در ایران شناخته شود.[۱][۲]
ریاست دانشگاه پهلوی شیراز و فساد
پس از استعفا از نخست‌وزیری، علم در اسفند ۱۳۴۲، به ریاست دانشگاه پهلوی شیراز منصوب شد. در این سمت، او با برکناری مدیران سابق و انتصاب دوستان نزدیک خود، نفوذ سیاسی‌اش را حفظ کرد. در این دوره، فساد اخلاقی و اداری گسترده‌ای رخ داد که خشم دانشجویان و اعتراضات گسترده را به دنبال داشت. دانشگاه پهلوی به مرکزی برای اعتراضات دانشجویی علیه رژیم تبدیل شد و نقش مهمی در جنبش‌های انقلابی ایفا کرد.[۴][۵][۲]
مناصب اسدالله علم
- وزیر کشاورزی: از ۲۴ دی ۱۳۲۸ تا ۵ تیر ۱۳۲۹ در کابینه‌های محمد ساعد و علی منصور
- وزیر کار: از ۲۹ آبان تا اسفند ۱۳۲۹ دردولت حاج‌علی رزم‌آرا
- وزیر کشور: از ۱۵ فروردین ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۶ درکابینه حسین علاء
- نخست‌وزیر ایران: از ۳۰ تیر ۱۳۴۱ تا ۱۸ اسفند ۱۳۴۲، در دوره‌ای که برنامه‌های اصلاحات ارضی و سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در جریان بود.
- رئیس دانشگاه پهلوی (دانشگاه شیراز فعلی): از ۱۳۴۳تا شهریور ۱۳۴۷
- وزیر دربار: از آبان ۱۳۴۵ تا ۱۶ مرداد ۱۳۵۶، که در این سمت نفوذ بسیار گسترده‌ای بر محمدرضا شاه و سیاست‌های داخلی و خارجی داشت و مسئول سازماندهی مراسم‌هایی مانند تاجگذاری شاه و جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی بود.
اسدالله علم به عنوان یکی از نزدیک‌ترین و وفادارترین افراد به شاه، نقش کلیدی در تحکیم قدرت سلطنتی، سرکوب مخالفان و اجرای سیاست‌های استبدادی داشت. وی در دوران وزارت دربار به گونه‌ای عمل کرد که این وزارتخانه به مرکز ثقل قدرت تبدیل شد و بسیاری از وزارتخانه‌های کلیدی تحت نفوذ مستقیم دربار قرار گرفتند.
یادداشت‌های اسدالله علم
اسدالله علم از معدود رجال رژیم پهلوی بود که یادداشت‌های روزانه خود را نگه داشت. این یادداشت‌ها که در هفت جلد منتشر شده‌اند، اطلاعات مهمی درباره روابط او با شاه، تصمیمات سیاسی و نقش وی در سرکوب‌ها ارائه می‌دهند. علم در این یادداشت‌ها بارها به نفوذ و اعتماد شاه به خود اشاره کرده است. این اسناد تاریخی اهمیت ویژه‌ای در فهم ساختار قدرت پهلوی دارند.[۲]
یادداشت‌های اسدالله علم، نخست‌وزیر و وزیر دربار دوران پهلوی، از اردیبهشت ۱۳۴۶، آغاز شده و تا تیر ۱۳۵۶، ادامه دارد. این یادداشت‌ها تصویری نزدیک و شخصی از روابط علم با شاه، تصمیمات سیاسی و فضای دربار ارائه می‌دهد. علم انگیزه خود را از نوشتن این یادداشت‌ها ثبت تاریخ و بیان دیدگاه‌های شخصی درباره شاه و وقایع سیاسی آن زمان اعلام کرده است. زبان یادداشت‌ها اغلب ستایش‌آمیز نسبت به شاه است که برخی آن را ناشی از ترس علم از ساواک می‌دانند. این اسناد به دلیل ثبت روزانه و دقیق، منبعی مهم برای شناخت تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌روند، هرچند برخی مورخان به دلیل تضادهای موجود با اسناد رسمی، در صحت کامل آنها تردید دارند.[۶][۷]
اسدالله علم در یادداشت‌های خود درباره سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، نقش مستقیم و قاطعانه‌ای را برای خود قائل است و به دستور تیراندازی به تظاهرکنندگان اعتراف می‌کند. او سرکوب خونین این قیام را به شاه نسبت می‌دهد اما در عین حال خود را مسئول اجرای آن می‌داند و برای توجیه کشتارها تلاش می‌کند. علم در این یادداشت‌ها اعتراضات گسترده روحانیون و مردم را «شکایات» کوچک جلوه می‌دهد و از شرح دقیق مطالبات آنان خودداری می‌کند.[۸]
رابط شاه با قدرت‌های خارجی
اسدالله علم به عنوان رابط اصلی شاه با قدرت‌های خارجی، همکاری نزدیکی با سرویس‌های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا داشت. او جلسات مخفی با نمایندگان این سرویس‌ها برگزار می‌کرد و در نفوذ سرویس‌های اطلاعاتی انگلیس در دربار نقش مهمی ایفا می‌نمود. به گفته حسین فردوست، علم «جد اندر جد عامل انگلستان» و مهم‌ترین رابط شاه با انگلیس و آمریکا بود. در یادداشت‌هایش نیز به جلسات محرمانه با این سرویس‌ها اشاره کرده و از اقدامات امنیتی برای حفاظت از شاه سخن گفته است.
همچنین، علم در سرکوب گروه‌های چپ و مخالفان رژیم، به ویژه اعضای حزب توده، شدت عمل به خرج می‌داد. اسناد ساواک نشان می‌دهد که علم حتی پس از کودتای ۲۸ مرداد تلاش می‌کرد نفوذ خود را در حزب توده افزایش دهد اما همزمان با شدت عمل با مخالفان برخورد می‌کرد. او در برخورد با معترضان و مخالفان، از جمله سرکوب معترضان، خوی خشونت‌آمیزی داشت که زمینه‌ساز گسترش اعتراضات مردمی و در نهایت انقلاب۵۷ شد.[۳]
اسدالله علم به عنوان یکی از مهره‌های اصلی رژیم پهلوی، نقش مهمی در تثبیت قدرت شاه و اجرای سیاست‌های سرکوبگرانه داشت. خوش‌خدمتی بی‌چون و چرای او به شاه، همکاری با سرویس‌های جاسوسی خارجی و مسئولیت مستقیم در سرکوب اعتراضات مردمی، وجه تاریکی از تاریخ معاصر ایران را رقم زد. بررسی دقیق‌تر زندگی و عملکرد او، به فهم بهتر ساختارهای قدرت و سرکوب در دوران پهلوی کمک می‌کند.
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ نگاهی اجمالی به حیات سیاسی اسدالله علم
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ در مورد علم
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ عَلَم قصد اعدام خمینی را داشت
- ↑ جایگاه «دانشگاه» در مبارزات انقلابی علیه رژیم پهلوی - دانشگاه پهلوی شیراز
- ↑ دانشجویان دانشگاه پهلوی علیه پهلوی
- ↑ نگاهی به یادداشت‌های تازه‌یافته اسدالله علم
- ↑ پادکست - خاطرات علم [۱۰]: یادداشت‌های علم در سال ۱۳۵۶ - بخش پایانی
- ↑ واگویه های علم از قیام پانزده خرداد 1342