احمد قوام: تفاوت میان نسخه‌ها

در سفر سوم مظفرالدین شاه به فرنگ ۱۳۲۳ هجری قمری در صف همراهان شاه بود. پس از بازگشت ترفیع مقام یافت و با لقب (وزیر حضور) رئیس دفتر مخصوص شاه شد. پس از درگذشت (نریمان‌خان قوام‌السلطنه) وزیر حضور لقب قوام‌السلطنه گرفت. گفته شده که وی با پیش‌کشی ۵ هزار اشرفی به مظفرالدین شاه این لقب را از آن خود کرد.

قوام مشروطه‌خواه بود و با مشروطه‌خواهان در ارتباط بود و آنان را از تحولاتی که در دربار جریان داشت با خبر می‌ساخت. بالاخره فرمان مشروطه به خط زیبا و خوش وی در ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی به امضای شاه رسید.

بعد از مرگ مظفرالدین شاه به اروپا رفت و در پی سقوط محمدعلی شاه و پیروزی مشروطه‌خواهان، کار دولتی خود را آغاز کرد.

قوام در کابینهٔ مستوفی‌الممالک وزیر جنگ شد و لایحهٔ [[واقعه پارک اتابک|خلع سلاح مجاهدین]] را به تصویب رساند. وی تا سال ۱۲۹۶ مجموعاً ۹ بار در راس وزارتخانه‌های عدلیه، مالیه و داخله قرار گرفت و در همان سال با اختیارات کامل به فرمانفرمایی خراسان و سیستان تعیین گردید.

قدرت قوام در خراسان افزود تا جایی که او را خدای خراسان می‌گفتند. حکومت قوام در خراسان ۳ سال به طول انجامید. پس از کودتای ۱۲۹۹ و آمدن سید ضیاءالدین طباطبایی در ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ به دستور سید دستگیر شد. علت دستگیری قوام اطاعت تامّه نداشتن از رئیس‌الوزراء و اینکه به سیّد ضیاء خبر رسید که والی خراسان با زبردست خان در صدد طرح نقشه بر علیه نفوذ و قدرت کابینه می‌باشد؛ لذا در صدد دستگیری قوام برآمد. علت دیگر دستگیری، دل خوش نداشتن انگلیسی‌ها از قوام در جریان به رسمیت شناختن پلیس جنوب و قیام تنگستانی‌ها و چاه کوتی‌ها بود.<ref name=":2" />

پس از سقوط کابینهٔ سیدضیاء، قوام‌السلطنه در خرداد ۱۳۰۰ از طرف شاه رئیس‌الوزراء شد. از اولین اقداماتی که قوام قبل از تعیین هیئت دولت انجام داد آزادی محبوسین سیدضیاء بود. اقدام بعدی وی افتتاح مجلس دورهٔ چهارم بود. قوام در مدت زمامداری خود توانست طغیان کلنل محمدتقی خان پسیان، [[میرزا کوچک‌ خان جنگلی|میرزا کوچک‌خان جنگلی]]، امیرموید سوادکوهی، ساعدالدولهٔ تنکابنی را سرکوب کند. از اقدامات دیگر او تصویب قرارداد ۱۹۲۱، در ۲۴ آذر ۱۳۰۰ خورشیدی بین ایران و شوروی است. هم‌چنین در ۱۴ آذر ۱۳۰۰ عهدنامهٔ ایران و افغانستان نیز تصویب شد.

او در ۲۹ دی ۱۳۰۰ به خاطر آنکه برخی از وکلای مجلس به دکتر محمد مصدق وزیر مالیه دولت او که برای اصلاح وضع مالیه خواستار اختیارات بود سخت حمله کردند (به طوری که کار آنها باعث شد دکتر مصدق بعد از نطق خود بیهوش شود) بعد از ایراد نطق تندی در دفاع از وزیر مالیه خود و علیه نمایندگان مجلس از نخست‌وزیری استعفا داد.<ref name=":1" />

قوام‌السلطنه در ۲۶ خرداد ۱۳۰۱ به مدت ۸ ماه نخست وزیر شد. کابینهٔ قوام با کمپانی آمریکایی سینکلر با شرایط و منافع بهتری وارد مذاکره شد و قرارداد آن را تهیه و به مجلس هم پیشنهاد نمود؛ اما صورت عمل به خود نگرفت.

قوام در کابینهٔ قبل برای اصلاح اوضاع مالی کشور در صدد استخدام مستشار از آمریکا برآمد و بالاخره در مرداد ۱۳۰۱ استخدام دکتر میلسپو به تصویب مجلس رسید. در ۲۰ مرداد ۱۳۰۱ قلعهٔ چهریق به تصرف قوای نظامی درآمد و اسماعیل آقا سمیتقو شکست خورد. یکی از قوانینی که در کابینهٔ قوام تنظیم و به مجلس داده شد، لایحهٔ قانون محاکمهٔ وزراء بود.

آنچه بیشتر از هر چیز خاطر قوام را مشوش می‌ساخت، رشد قدرت رضاخان بود. رضاخان در خلال سقوط کابینهٔ قوام و تشکیل کابینهٔ مشیرالدوله یکی از افسران قدیمی قزاق را به ریاست انبار غلهٔ دولتی، که زیر نظر وزارت مالیه بود گمارد و نان تهران را تحت کنترل گرفت و قزاق دیگری را به ریاست ادارهٔ مالیهٔ تهران منصوب کرد و مجلس و مطبوعات را نیز بر ضد قوام شوراند. سردار سپه در تیر ۱۳۰۱ بدون اجازهٔ رئیس‌الوزراء حکم کفالت آذربایجان را برای امان‌الله میرزا و همچنین حکم انفصال اقتدارالدوله را از حکومت مازندران مخابره کرد.

قدرت وزیر جنگ به حدی رسیده بود که در عموم کارهای لشکری و کشوری و مالی مداخله می‌کرد. قوام، حکومت نظامی را هم به واسطهٔ مخالفت سردار سپه نتوانست منحل کند.

قوام برای محدود کردن اختیارات رضاخان کوشید. در مهر ماه ۱۳۰۱ قوام و رضاخان در کاخ گلستان با یکدیگر مذاکره کردند و قرار شد سردار سپه به مجلس برود و اظهار کند بر طبق قانون اساسی رفتار خواهد کرد و حکومت نظامی را نیز الغا خواهد نمود. قوام‌السلطنه ۵ بهمن ۱۳۰۱ از رئیس‌الوزرایی استعفا داد.<ref name=":2" />

اما سردار سپه که قصد رسیدن به مقاماتی بالاتر از وزارت جنگ را داشت و در این راه قوام را مانع بزرگی بر سر مقاصد خود می‌دانست، در سال ۱۳۰۲ به بهانه اینکه قصد شورش داشته، به وزارت جنگ احضار شد و دستور توقیف او را داد.[[پرونده:احمد قوام در جوانی.jpg|بندانگشتی|احمد قوام در جوانی]]شاید اگر در حکومت مشیرالدوله پیرنیا هیئت دولت تصویب‌نامه‌ای در مورد آزادی قوام صادر نمی‌کرد و احمدشاه نیز شفاعت سردار سپه را نمی‌نمود، وزیر جنگ پر قدرت در همان‌جا به زندگی قوام خاتمه می‌داد.<ref name=":1" />

مبارزهٔ پنهانی و آشکار سردار سپه با وی، خارجی‌ها به علت موافقت قوام با مسئلهٔ نفت شمال و کمپانی‌های آمریکایی باطناً علیه کابینه تحریکاتی می‌کردند. اما نارضایتی انگلستان در دورهٔ صدارت مجدد قوام بیش از هر چیز به برنامهٔ او برای سرکوب شیخ خزعل که در خوزستان تحت‌الحمایهٔ بریتانیا بود، مربوط می‌شد.

۱۶ مهر ۱۳۰۲، هشت ماه پس از سقوط کابینه، قوام به اتهام توطئه و طرح‌ریزی برنامهٔ ترور رضاخان بازداشت شد و سرانجام به تبعید قوام از ایران منتهی گردید.

۱- قوام را از صحنهٔ سیاست ایران به طور کلی خارج نمایند تا موانع برای ایجاد یک حکومت دیکتاتوری از جلوی پای سردار سپه برداشته شود.

۲- با اخراج قوام، سردار سپه را به روس‌ها نزدیک نموده، این‌طور وانمود کنند که چون قوام انگلیسی می‌باشد، سردار سپه یک رجل ملی است و به خود جرات داده که با قوام و انگلیسی‌ها که طرفدار او هستند، داخل مبارزه شود.

۳- رجال ایران را برای همیشه از سردار سپه مرعوب کرد.<ref name=":2" />

۱۸ مرداد ۱۳۲۱ مجلس شورای ملی با اکثریت ۱۰۹ رای به احمد قوام رای اعتماد داد. قوام برای حل مشکل کمبود نان و مواد غذایی وزارت‌خانهٔ جدیدی به نام وزارت خواربار تأسیس کرد. واقعهٔ مهم دیگر این دوره از نخست وزیری قوام استخدام هیئتی از مستشاران آمریکایی برای ادارهٔ امور مالی ایران است. دکتر میلسپو به عنوان رئیس کل دارایی ایران منصوب شد. او کسی بود که ۲۰ سال قبل در دورهٔ نخست وزیری قوام وی را استخدام کرده بود. همراه هیئت مستشاری مالی، یک هیئت مستشاری نظامی نیز به ریاست سرهنگ شوارتسکف برای تجدید سازمان ژاندارمری ایران استخدام کرد. استخدام مستشاران آمریکایی در سال ۱۳۲۱، بر خلاف باور عمومی، ابتکار خود قوام و اقدامی در جهت مقابله با انگلیسی‌ها نبود، بلکه این خود انگلیسی‌ها بودند که می‌خواستند برای تقویت موضع خود در برابر روس‌ها، آمریکایی‌ها را به میدان بکشند. سر ریدر بولارد (وزیر مختار انگلستان) می‌گوید: تحکیم حکومت مرکزی عمدتاً به اصلاحات اساسی با همکاری مستشاران آمریکایی بستگی دارد. ما همیشه از آمریکایی‌ها حمایت کرده‌ایم؛ ولی شاید روس‌ها از حضور آن‌ها نه تنها خوشحال نباشند؛ بلکه مکدر هم باشند. با وجود تشکیل وزارت خواروبار وضع نان نه تنها بهبود نیافت، بلکه روز به روز بدتر شد تا اینکه ماجرای ۱۷ آذر پیش‌آمد.

۱۷ آذر ۱۳۲۱ عده‌ای از دانش آموزان و دانشجویان با دادن شعارهایی درباره نبودن نان بود پشت مجلس اجتماع کردند و بعد از گرفتن مجلس عده‌ای به غارت و چپاول مغازه‌ها دست زدند سپس به خانهٔ قوام هجوم بردند و اموالش را به یغما بردند و خانه‌اش را آتش زدند.<ref name=":2" />

در تاریخ ششم بهمن ماه ۱۳۲۴ قوام السلطنه برای چهارمین بار به نخست وزیری رسید. نخست وزیری قوام در این دوره مصادف بود با خودداری اتحاد جماهیر شوروی در خارج کردن قوای خود از ایران. سربازان انگلستان شروع به ترک کشور کردند ولی شوروی‌ها پاسخ دولت ایران را که پرسیده بود چه وقت حاضر به ترک ایران هستند گفته بود: «تا وقتی که اوضاع روشن شود» و همزمان [[جعفر پیشه‌وری|سید جعفر پیشه‌وری]] مدیر روزنامه آژیر با حمایت ارتش سرخ در آذربایجان اعلام خودمختاری کرد و شوروی مجدداً ادعای خود در مورد نفت شمال را تکرار کرد و اوضاع تیره‌تر شد. در چنین شرایطی همه می‌دانستند که از رجالی مانند محمد ساعد و مرتضی قلی خان بیات (سهام السلطنه) و حکیم الملک و صدرالاشراف که بعضی پاک و درست هم بودند، کاری ساخته نیست. هریک مدتی کوتاه نخست‌وزیر بودند ولی ناچار به استعفا شدند. در اینجا بود که نمایندگان متوجه مرد قدرتمند دربار شدند و با آنکه نمایندگان مجلس مطبوعات و شاه، دل‌خوشی از او نداشتند، همگی با موافقت او را به نخست‌وزیری رساندند. قوام السلطنه، در ششم بهمن نخست‌وزیری را پذیرفت و در ۲۹ بهمن ۱۳۲۴ با هیاتی از وزیران و روزنامه نگاران برای ملاقات با استالین و حل مشکلات مربوط به خروج سربازان شوروی از ایران و مسئله آذربایجان و نفت شمال عازم مسکو شد.<ref name=":1" />

قوام اول فروردین ۱۳۲۵ دستور بازداشت سید ضیاء را داد. ده روز پس از ورود احمد قوام به تهران، سادچیکف سفیر شوروی وارد تهران شد. ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ قرارداد قوام- سادچیکف انتشار یافت.

پس از آن‌که قوام و هیئت او از مسکو بازگشتند، قوام به تشکیل حزب دموکرات ایران مبادرت ورزید. (تیر ۱۳۲۵) تنها حزبی که با حمایت و اعمال نفوذ شدید دولت وقت و با هدف قبضه کردن دورهٔ ۱۵ مجلس شورای ملی تأسیس شد، حزب دموکرات قوام‌السلطنه بود که هیچ‌گونه بنیان سیاسی، اجتماعی در میان مردم نداشت و اعضای آن عمدتاً فرصت‌طلبان و سودجویانی بودند که صرفاً جهت کسب قدرت سیاسی و احیاناً رسیدن به نمایندگی مجلس بدان روی آورده بودند.

قوام یک کابینهٔ ائتلافی با عضویت سه تن از وزیران توده‌ای تشکیل داد که اختلاف شاه و قوام بر سر این مسئله شدت یافت و سفیر آمریکا در تیزتر کردن آتش این اختلاف بی‌تاثیر نبود. طغیان عشایر جنوب مسئلهٔ دیگر دوران زمامداری وی است که نمی‌توان آن را امری تصادفی تلقی کرد. یکی از شرایط شورشیان برای ختم غائله، اخراج وزیران توده‌ای از کابینه بود و این همان چیزی بود که شاه و آمریکایی‌ها می‌خواستند.

انگلیسی‌ها هم در این میان نقش مرموزی ایفا می‌کردند و اسناد منتشره مبین این واقعیت است که انگلیسی‌ها در این دوران مقدمات جداسازی ایالات جنوب ایران به خصوص خوزستان را از پیکر ایران، در صورت تحقق یافتن تجزیهٔ آذربایجان فراهم ساخته بودند.

قوام هیأتی را برای رسیدگی به شیراز فرستاد. بالاخره مذاکرات منجر به نتیجه شد و [[مردم قشقایی|قشقایی]] اعلام کرد، مطیع دولت است. آذر ماه ۱۳۲۵ ماه پیوستن آذربایجان به ایران بود (یکسال از حکومت خودمختار آذربایجان می‌گذشت).

در واقع نجات آذربایجان به دست قوام نیز نبود؛ بلکه قوام قصد دادن امتیازاتی در مورد آذربایجان و نفت شمال به روس‌ها داشت و این آمریکایی‌ها بودند که جلوی اجرای نقشه‌های او را گرفتند. احمد قوام پس از ختم غائلهٔ آذربایجان و فارس در صدد انجام انتخابات دورهٔ پانزدهم برآمد.

اولین اقدام مهم قوام در مجلس پانزدهم، طرح و تصمیم‌گیری دربارهٔ نفت شمال بود؛ اما قرارداد شرکت نفت ایران و شوروی به تصویب مجلس نرسید و سادچیکف پاسخ بسیار تند و زننده‌ای برای قوام فرستاد.

بالاخره چهارمین دورهٔ زمامداری قوام که در ضمن طولانی‌ترین آن بود در ۱۸ آذر ۱۳۲۶ به پایان رسید.

قوام بعد از سقوط بیشتر ایام خود را در اروپا می‌گذرانید تا این‌که در سال ۱۳۲۸ پس از تشکیل مجلس مؤسسان و تغییر بعضی از اصول متمم قانون اساسی و اضافه نمودن یک اصل الحاقی برای انحلال مجلسین، قوام از اروپا نامه‌ای سرگشاده به شاه نوشت و او را از شبیخون زدن به قانون اساسی بر حذر داشت. شاه هم پاسخی تند برای قوام فرستاد و ضمن سلب عنوان جناب اشرف از او، تمام مفاسد و گرفتاریهای مملکت را متوجه دوران زمامداری او دانست. قوام متعاقباً پاسخ نامه را داد و پرده از روی اعمال گذشتهٔ خاندان پهلوی برداشت.