کریم طاهرزاده بهزاد
| کریم طاهرزاده بهزاد | ||||
|---|---|---|---|---|
 کریم طاهرزاده بهزاد، معمار و تاریخ‌نگار ایرانی | ||||
| زمینهٔ کاری | معماری، تاریخ‌نگاری، نویسندگی | |||
| زادروز | ۱۲۶۷ هجری شمسی تبریز | |||
| مرگ | ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ تهران | |||
| محل زندگی | تبریز، استانبول، برلین، تهران، مشهد | |||
| جایگاه خاکسپاری | امامزاده قاسم، شمیران تهران | |||
| در زمان حکومت | قاجار، رضا خان | |||
| رویدادهای مهم | مشارکت در جنبش مشروطه، طراحی آرامگاه فردوسی، تأسیس آموزش آکادمیک معماری در ایران | |||
| کتاب‌ها | سرآمدان هنر، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، سرگذشت لوله‌کشی تهران و... | |||
| نوشتارها | مقالات در روزنامه‌های کاوه و ایرانشهر | |||
| مدرک تحصیلی | معماری، نقاشی، مهندسی عمران | |||
| دانشگاه | مدرسه هنرهای زیبا (استانبول)، آکادمی معماری برلین | |||
| دلیل سرشناسی | تاریخ‌نگاری مشروطه، طراحی آرامگاه فردوسی، بنیان‌گذاری آموزش معماری در ایران | |||
| ||||
کریم طاهرزاده بهزاد، (متولد سال ۱۲۶۷، تبریز - درگذشته ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ ه. ش، تهران)، یکی از شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره رضاشاه پهلوی، به عنوان معمار، تاریخ‌نگار و مبارز مشروطه‌خواه شناخته می‌شود. او زاده تبریز، از سویی با نقش فعال در جنبش مشروطه و از سوی دیگر با دستاوردهای ماندگار در معماری و نویسندگی، نمادی از پیوند مبارزه سیاسی با حفظ میراث فرهنگی ایران است. کریم طاهرزاده بهزاد در جوانی، به عنوان یکی از اعضای اولیه دموکرات‌های اجتماعی تبریز و فداییان، رهبری دفاع محله چرنداب را بر عهده گرفت و پس از سقوط محله‌ها، به گروه ستارخان در امیرخیز پیوست. با شدت گرفتن سرکوب‌ها و اشغال تبریز توسط روس، در سال ۱۲۸۷ به اجبار به استانبول مهاجرت کرد و همزمان با تحصیل معماری، به فعالیت‌های فرهنگی پرداخت. این مهاجرت ۱۸ ساله، او را به برلین کشاند، جایی که در آکادمی معماری برلین تحصیل کرد، با روشنفکران ایرانی مانند کاظم‌زاده ایرانشهر، جمال‌زاده و حسن تقی‌زاده در نشریات «ایرانشهر» و «کاوه» همکاری نمود و کتاب «سرآمدان هنر» را در ۱۳۰۲ منتشر کرد – اثری پژوهشی نخستین‌گونه بر هنر و معماری ایرانی.
بازگشت به ایران در آذر ۱۳۰۵، آغاز دوران حرفه‌ای کریم طاهرزاده بهزاد را رقم زد. به عنوان معمار، تحت تأثیر سبک‌های باستانی ایرانی (به ویژه هخامنشی) و هنر دکو اروپایی، بناهای ماندگاری چون آرامگاه فردوسی (۱۳۰۷–۱۳۱۳) در توس را طراحی کرد که علی‌رغم مشکلات فنی اولیه مانند نشست بنا به دلیل عدم بررسی خاک، نمادی از احیای معماری ملی شد. دیگر آثار برجسته‌اش شامل بیمارستان و دبیرستان شهرضا، تئاتر شیر و خورشید در مشهد، دانشگاه جنگ، مدرسه راه‌آهن و ایستگاه سمنان در تهران است. این بناها، با تلفیق عناصر سنتی ایرانی و مدرنیته، نقش کلیدی در نوسازی زیرساخت‌ها ایفا کردند. کریم طاهرزاده بهزاد به عنوان تاریخ‌نگار، بر اساس تجربیات مستقیم، کتاب «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» (۱۳۳۴) را نگاشت که به عنوان کتاب سال انتخاب شد و روایتی از شجاعت تبریزیان علیه استبداد قاجار ارائه داد. همچنین، «سرگذشت لوله‌کشی تهران» (۱۳۴۱) و دو جلد منتشرنشده «نهضت هنری زمان رضاشاه پهلوی» از دیگر آثارش است. ترجمه «کوروش، فرمانروای جهان» از آلمانی به فارسی (۱۳۴۶) از آثار وی است.
بهزاد، برادر حسین طاهرزاده بهزاد (بنیان‌گذار اداره هنرهای زیبا)، از خانواده‌ای هنری بود و پدرش، ملا محمد طاهر، از علمای سراب. او بنیان‌گذار آموزش آکادمیک معماری در ایران بود و در تدوین برنامه درسی دانشکده هنرهای زیبا با مهندس فروغی و دیگران همکاری کرد. کریم طاهرزاده بهزاد در مرداد ۱۳۴۲ درگذشت و در امامزاده قاسم تهران به خاک سپرده شد.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
زندگی‌نامه کریم طاهرزاده بهزاد
تولد و خانواده
کریم طاهرزاده بهزاد در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی در تبریز زاده شد. طبق برخی منابع، تاریخ تولد او ۱۲۶۵ است، اما اکثراً بر ۱۲۶۷ اتفاق نظر دارند. او فرزند ملا محمد طاهر طاهرزاده بهزاد، رئیس قوای دولتی در سراب و بعدها عالم دینی، بود. پدرش پنج پسر داشت که همگی به نوعی در هنرها فعالیت می‌کردند. کریم، تحت تأثیر برادر بزرگ‌ترش، حسین طاهرزاده بهزاد – بنیان‌گذار و رئیس اداره هنرهای زیبا در ایران – قرار گرفت و این خانواده هنری، زمینه‌ساز علاقه او به معماری و هنر شد.
دوران جوانی و ورود به جنبش مشروطه
در سن ۱۹ سالگی، یعنی اواسط ۱۲۸۶ هجری شمسی، همزمان با بمباران مجلس توسط محمدعلی شاه، کریم طاهرزاده به مشروطه‌خواهان پیوست. او عضو دموکرات‌های اجتماعی تبریز (اجتماعیون عامیه) و فداییان تبریز شد و مسئولیت رهبری مدافعان محله چرنداب را بر عهده گرفت. این گروه اولیه فداییان، متشکل از ۱۴ نفر، تحت فرماندهی او مقاومت می‌کرد. پس از سقوط محله‌های دیگر شهر به دست نیروهای قاجار، او به گروه امیرخیز، تحت رهبری ستارخان، ملحق شد. ستارخان از حمایت او استقبال کرد و پیش‌بینی کرد که در آینده به یاری‌اش خواهد آمد. با تشکیل حزب دموکرات در تبریز، شاخه نظامی به نام گارد ملی تأسیس شد که تحت فرماندهی رضا تربیت، از مشروطه‌خواهان برجسته تبریز، قرار گرفت. کریم طاهرزاده به این گارد پیوست که متشکل از افراد تحصیل‌کرده و بازوی نظامی حزب دموکرات، همسو با اجتماعیون، بود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
نقش در جنبش مشروطه و مهاجرت
مقاومت در محاصره تبریز
در جریان محاصره ۱۰ ماهه تبریز، کریم طاهرزاده بهزاد به عنوان فرمانده مواضع گارد ملی در شمس‌العملاء و ساری‌داغ، در کنار پسر حاج علی قنّاد، شرکت داشت. نبردهای شمس‌العملاء به ویژه خونین بود و منجر به شهادت پسرعموی او و دیگر مشروطه‌خواهان شد. پس از اشغال تبریز توسط روس‌ها و تهدید مشروطه‌خواهان، برادرش حسین طاهرزاده و محمدعلی تربیت، که در استانبول بودند، او را به مهاجرت ترغیب کردند. در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی، به دلیل کشتار گسترده مشروطه‌خواهان، از جمله اعدام ثقةالاسلام توسط روس‌ها، مجبور به ترک ایران شد. او از راه زمینی به تفلیس و سپس با کشتی به استانبول رفت. این مهاجرت، آغاز دوره ۱۸ ساله غربت او بود.
تحصیلات در استانبول و برلین
کریم طاهرزاده بهزاد در استانبول، تحت تأثیر برادرش حسین، به مدرسه هنرهای زیبا وارد شد و در رشته‌های نقاشی، معماری و مهندسی عمران تحصیل کرد. او و برادرش، نخستین دانشجویان ایرانی در این رشته‌ها بودند و پس از پنج سال، در سال ۱۲۹۶ با درجه عالی فارغ‌التحصیل شدند. در این دوره، در کتابخانه وقف استانبول، بر روی نسخ خطی نادر اسلامی تحقیق کرد که تأثیر ماندگاری بر او گذاشت. پس از فارغ‌التحصیلی، حدود ۹ سال در وزارت وقف استانبول کار کرد. در سال ۱۲۹۷، به دعوت وابسته سفارت عثمانی در آلمان، به برلین رفت، اما سقوط دولت آلمان، کمک‌هزینه‌اش را قطع کرد و زندگی سختی را تجربه نمود. با این حال، موفقیت‌هایی کسب کرد: طراحی چندین بنای مهم، عضویت در انجمن مهندسان و معماران برلین، و دعوت به همکاری با آکادمی هنر برلین. او سخنرانی‌هایی در مورد هنرهای زیبا ایرانی ایراد کرد و از سوی پروفسور زاره در موزه کایزر فریدریش، برای تحقیق و مستندسازی آثار ایرانی دعوت شد. در سال ۱۳۰۰، طرح‌های معماری‌اش در آکادمی معماری برلین پذیرفته شد و در سال ۱۳۰۵، امتحان دکترای مدرسه عالی فنی برلین را با موفقیت گذراند، هرچند ابتدا علاقه‌ای به عنوان دکترا نداشت ولی بعدها برای اعتبار در ایران پیگیری کرد.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
فعالیت‌های فرهنگی در غربت
همکاری با روشنفکران ایرانی
در برلین، با کاظم‌زاده ایرانشهر، مدیر روزنامه ایرانشهر، همخانه بود و با محمدعلی جمال‌زاده، رضا تربیت، سید حسن تقی‌زاده و ایرانشهر در انتشار مجله کاوه همکاری کرد. او گالری بهزاد را در برلین تأسیس نمود که بر هنرهای زیبا معاصر تمرکز داشت و خدمات معماری‌اش را از طریق آتلیه بهزاد تبلیغ می‌کرد. همچنین، با زنی آلمانی به نام رایزناخ ازدواج کرد و صاحب دو فرزند، فیروز (پسر) و هوما (دختر) شد. کریم طاهرزاده بهزاد و برادرش تعهد دادند که به ایران بازگردند تا هنرهای زیبا، به ویژه نقاشی و معماری، را با تلفیق عناصر اروپایی و ایرانی پیش ببرند.
آغاز نویسندگی
کریم طاهرزاده بهزاد در این دوره، کتاب «سرآمدان هنر» را در ۱۳۰۲ در چاپخانه ایرانشهر برلین منتشر کرد. این کتاب، یکی از نخستین آثار پژوهشی ایرانی بر هنر و معماری، به بررسی هنر پیش از اسلام و پس از اسلام، نگارگری و معماری می‌پردازد و با تصاویر آثار خود او همراه است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
بازگشت به ایران و فعالیت‌های حرفه‌ای
پروژه‌های اولیه در تهران
در آذرماه ۱۳۰۵ هجری شمسی، به ایران بازگشت و نخستین پروژه‌اش، کاشی‌کاری «سر درب سنگی» بود. او نظارت بر ساخت‌وسازهای تپه علی‌خان در سعادت‌آباد را بر عهده گرفت و تزئینات یکی از بناهای آن را طراحی کرد. در ۱۵ فروردین ۱۳۰۶، به بلدیه (شهرداری) تهران پیوست و از عملکرد آن انتقاد کرد؛ این انتقادها در کتاب «سرگذشت لوله‌کشی تهران» مستند شده‌است. او مقررات ساختمانی تهران را بر اساس مطالعات در استانبول، برلین و پاریس تدوین کرد که پس از بحث‌های طولانی تصویب شد. از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۲۶، به مدت ۲۰ سال بر سیستم لوله‌کشی تهران کار کرد و با موانع بسیاری روبرو شد؛ مقالاتی نوشت و کتابی در این باره نگاشت. در سال ۱۳۰۶، رئیس اداره ساختمان ارتش شد و پروژه‌هایی مانند آشیانه هواپیما را نظارت کرد.
فعالیت در آموزش معماری
کریم طاهرزاده بهزاد یکی از بنیان‌گذاران آموزش آکادمیک معماری در ایران بود و در تأسیس رشته مهندسی و معماری در دانشکده هنرهای زیبا همکاری کرد. او با مهندس فروغی، صادقی و مهندس فرانسوی دوبرو، برنامه درسی معماری را تدوین نمود.[۳][۶][۱]
دوران فعالیت در مشهد
دعوت به طراحی آرامگاه فردوسی
در سال ۱۳۰۷، انجمن آثار ملی کریم طاهرزاده بهزاد را برای طراحی آرامگاه فردوسی دعوت کرد و به مشهد رفت؛ این اقامت ۶/۵ ساله بود. او در سوم شهریور ۱۳۰۷ وارد مشهد شد و بر اساس طرحی که انجمن انتخاب کرده بود، کار را آغاز نمود. طرح اولیه‌اش رد شد، سپس در مسابقه، طرح دومش برنده شد اما به دلیل مخالفت عمومی متوقف گردید. سرانجام، طرح سومش با تغییرات جزئی توسط لورزاده اجرا شد. آرامگاه فردوسی (۱۳۰۷–۱۳۱۳) همزمان با جشن هزاره فردوسی تکمیل شد، اما از سال‌های اولیه به دلیل عدم بررسی خاک و آب زیرزمینی، نشست کرد. پس از ۳۰ سال، هوشنگ سیحون پیشنهاد بازسازی داد و نمای اصلی را حفظ کرد اما تغییرات داخلی عمده‌ای اعمال نمود. سبک معماری بهزاد، تحت تأثیر معماری باستانی ایرانی (به ویژه هخامنشی) و هنر دکو، با انتخاب آزاد نقوش و عناصر، بود.
سایر بناها در مشهد
کریم طاهرزاده بهزاد در مشهد، بناهایی چون ساختمان اداری بیمارستان شهرضا (۱۳۰۸–۱۳۱۳)، دبیرستان شهرضا (۱۳۱۰)، تئاتر شیر و خورشید (۱۳۰۸–۱۳۱۳) و کوشک‌هایی در خیابان فلکه را طراحی و ساخت. این بناها، با تلفیق عناصر محلی و مدرنیته، نقش مهمی در نوسازی شهر ایفا کردند.[۲][۶][۳][۱]
آثار معماری در تهران و سایر شهرها
کریم طاهرزاده بهزاد پس از بازگشت از مشهد، نمای شمالی مجلس شورای را طراحی کرد، طرح دانشگاه جنگ (۱۳۱۴) را آماده نمود و ساختمان ناتمام بیمارستان راه‌آهن را اصلاح کرد. دیگر آثار او عبارتند از: مدرسه راه‌آهن تهران (۱۳۱۹–۱۳۲۰)، ساختمان اداری راه‌آهن تهران (۱۳۱۹–۱۳۲۵)، ساختمان اداری پلیس راه‌آهن (۱۳۱۹)، ایستگاه راه‌آهن سمنان (۱۳۱۷)، ساختمان اداری کارخانه چیت‌سازی بهشهر (۱۳۱۴–۱۳۱۷). این بناها، بازتاب علاقه او به احیای هویت ملی از طریق معماری بودند.
تأثیرات و چالش‌ها
آثار کریم طاهرزاده بهزاد، با الهام از معماری تاریخی اروپا و ایرانی، گاه با طعم محلی، در سبک هنر دکو قرار می‌گیرد. چالش‌هایی مانند مشکلات فنی در آرامگاه فردوسی، نشان‌دهنده محدودیت‌های اولیه در مهندسی مدرن ایران است.[۱][۶][۲][۳]
فعالیت‌های نویسندگی و تاریخ‌نگاری
کریم طاهرزاده بهزاد پس از بازنشستگی، بر نویسندگی تمرکز کرد. کتاب «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» (۱۳۳۴، تهران) بر اساس مشاهدات مستقیم، شجاعت ساکنان تبریز علیه استبداد قاجار را توصیف می‌کند و به عنوان کتاب سال انتخاب شد. «سرگذشت لوله‌کشی تهران» (۱۳۴۱، تهران) تجربیاتش در شهرداری را مستند می‌سازد.
ترجمه‌ها و علایق تاریخی
کریم طاهرزاده بهزاد کتاب «کوروش، فرمانروای جهان» اثر دکتر ولفگانگ ویلهلم را از آلمانی به فارسی ترجمه کرد که در سال۱۳۴۶، به چاپ رسید. او در مقدمهٔ این کتاب، تجربیات خود را در برلین توصیف می‌کند، از جمله تماشای نمایشنامه «پارسیان» آیسخولوس که احساس غرور به تاریخ باستانی ایران برانگیخت، و صحنه‌ای که ملکه آتوسا (توسا) به افول شکوه ایران اشاره دارد. علاقه عمیقش به تاریخ پیش از اسلام، مشابه دیگر مشروطه‌خواهان تبریزی، در نوشته‌هایش برای روزنامه‌ها مشهود است.[۱][۲][۴][۵][۶]
درگذشت و میراث
کریم طاهرزاده بهزاد در ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ هجری شمسی در تهران درگذشت. او در زمان مرگ ۷۵ ساله بود و در امامزاده قاسم، واقع در شمال شمیران (ده علیا)، به خاک سپرده شد. برخی منابع اشاره دارند که درگذشت او در حالی رخ داد که همچنان به فعالیت‌های فرهنگی و نگارش مشغول بود، هرچند بیماری و کهولت سن مانع از تکمیل برخی آثارش، از جمله دو جلد منتشرنشده «نهضت هنری زمان رضاشاه پهلوی»، شد. این کتاب قرار بود به نقش او و دیگر هنرمندان در نوسازی فرهنگی ایران بپردازد، اما به دلیل مرگش، ناتمام ماند.
میراث فرهنگی و تأثیرات ماندگار
میراث کریم طاهرزاده بهزاد به‌عنوان یکی از پیشگامان معماری مدرن ایران، در تلفیق عناصر سنتی ایرانی با سبک‌های نوگرا، به‌ویژه در بناهایی چون آرامگاه فردوسی، نمود بارزی دارد. این آرامگاه، با وجود مشکلات فنی اولیه مانند نشست بنا، به نمادی از هویت ملی ایران تبدیل شد و الهام‌بخش نسل‌های بعدی معماران بود. فعالیت‌های او در آموزش معماری نیز تأثیر عمیقی گذاشت؛ همکاری‌اش در تدوین برنامه درسی دانشکده هنرهای زیبا، به همراه مهندس فروغی و دیگران، پایه‌های آموزش آکادمیک معماری در ایران را بنا نهاد. این تلاش‌ها به تربیت نسل جدیدی از مهندسان و معماران کمک کرد که در توسعه زیرساخت‌های ایران نقش داشتند.
به‌عنوان تاریخ‌نگار، کتاب «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» او نه‌تنها سندی از مبارزات مشروطه‌خواهان تبریز است، بلکه به دلیل انتخابش به‌عنوان کتاب سال در ۱۳۳۴، جایگاه او را به‌عنوان یک مورخ بی‌طرف تثبیت کرد. این اثر، با تکیه بر مشاهدات مستقیم، به تحلیل شجاعت و مقاومت مردم تبریز در برابر استبداد قاجار پرداخت.
طاهرزاده بهزاد با تأسیس گالری بهزاد در برلین با روشنفکران ایرانی مانند کاظم‌زاده ایرانشهر و تقی‌زاده همکاری داشت. این فعالیت‌ها، همراه با کتاب «سرآمدان هنر»، به‌عنوان یکی از اولین پژوهش‌های ایرانی در زمینه هنر و معماری، به ترویج هویت فرهنگی ایران در خارج از کشور کمک کرد. بناهای او، از جمله بیمارستان و دبیرستان شهرضا، تئاتر شیر و خورشید در مشهد، و ایستگاه راه‌آهن سمنان، به دلیل استفاده از عناصر بومی و در عین حال مدرن، به‌عنوان نمونه‌هایی از معماری ملی‌گرا شناخته می‌شوند.
میراث کریم طاهرزاده، فراتر از آثار مادی، در روحیه مبارزه برای آزادی و تعهد به فرهنگ ایرانی نهفته‌است. او فعالیت‌های سیاسی، هنری و تاریخی را به هم پیوند زده است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ ۱٫۸ کریم طاهرزاده بهزاد - معماری معاصر ایران
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ ۲٫۶ ۲٫۷ طاهرزاده بهزاد از فرماندهی مشروطه‌خواهان تا طراحی آرامگاه فردوسی - آسیا نیوز
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ ۳٫۷ نگاهی به زندگی کریم طاهرزاده - شهرآرا نیوز
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ ۴٫۵ معرفی کتاب قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران - ایران کتاب
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ گزارشی از وقایع‌نگاری و تاریخ‌نگاری‌های عصر مشروطه:سه نسل از تاریخ‌نگاران مشروطه - آذری‌ها
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ ۶٫۵ ۶٫۶ ۶٫۷ ۶٫۸ کریم طاهرزاده بهزاد - علی امامیانفر