پروین اعتصامی

پروین اعتصامی
نام اصلی	رخشنده اعتصامی
زمینهٔ کاری	شعر و ادبیات
زادروز	۲۵ اسفند ۱۲۸۵ تبریز
پدر و مادر	یوسف اعتصامی - اختر بخشایشی
مرگ	۱۵ فروردین ۱۳۲۰ تهران
علت مرگ	حصبه
جایگاه خاکسپاری	صحن امام‌رضا
سبک نوشتاری	شعر مناظره‌ای
کتاب‌ها	دیوان اشعار
تخلص	پروین
شریک(های) زندگی	فضل‌الله اعتصامی
استاد	دهخدا،‌ملک‌الشعرای بهار، یوسف اعتصامی

پروین اعتصامی (۲۵ اسفند ۱۲۸۵ - ۱۵ فروردین ۱۳۲۰) با نام اصلی رخشنده اعتصامی شاعرایرانی که از وی بنام مشهورترین شاعر زن ایران نام میبرند .

پدرش یوسف اعتصامی از شاعران و مترجمان معاصر بود که در شکل گیری شخصیت هنری و ادبی پروین نقش بسزایی داشت . او در سال1291ودر 6سالگی همراه باخانواده اش از تبریز به تهران رفت و از همان اوان کودکی با مشروطه خواهان وادیبان زمان آشنا شد وشعر و ادبیات فارسی را از پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت وزیرنظر آنان سرودن شعر را آغازکرد.

پروین از کودکی فارسی و عربی را نزد پدر آموخت وسپس به مدرسه امریکایی ایران کلیسا رفت ودر سال 1303تحصیلاتش را در آنجا به اتمام رساند.در جشن فارغ التحصیلی، در یک سخنرانی با عنوان «زن و تاریخ» از بیسوادی و بی خبری زنان ایران سخن گفت.

اعتصامی در 28سالگی ازدواج کرد ولی بدلیل اختلاف فکری با همسرش از اوجداشد. وی مدتی در کتابخانه دانشسرای عالی کتابدار بود.او در سن 35سالگی در اثر بیماری حصبه درگذشت و در قم ،در حرم فاطمه معصومه در مقبره خانوادگی به خاک سپرده شد.

پروین اعتصامی شیوه ای منحصر به فرددر سرودن شعر دارداوهرگز در قصیده به مداحی و ستایش شاهان نرفته است ودر غزل، سوز و گدازهای عاشقانه معمول را بکار نبرده است. او در مثنوی زبانی بدیع داردکه به همه چیزروح میبخشد .در شعر او اشک،سوزن ،سیر، پیاز، و...سخن میگویند ودردهای انسانی را بیان میکنندوپرنده ها و حیوانات شعر او دنیای ویژه ای ارائه میدهند. مناظره های شعری پروین زیباترین آفریده های ذهن خلاق اوهستند .ملک الشعرای بهار، پروین اعتصامی را زنده کننده فن مناظره در شعر فارسی میداندو معتقد است که شعر او با وجود استواری و متانت در لفظ و معنا، روان و آسان فهم است. اشعار پروین اعتصامی بیشتر در مورد مسایل اجتماعی و ظلم و بیداد شاهان و فقر عمومی است.

در سال ۱۳۱۴ دیوان پروین اعتصامی منتشر شدکه شامل 606شعر در قالبهای مثنوی و قطعه وقصیده است وبیش از 70مناظره داردکه شامل گفتگوهایی پر معنا و نغزبین انسانها و جانوران و گیاهان واشیاباهم است

زندگی‌نامه

پروین اعتصامی در روز 25 اسفند سال 1285 شمسی در تبریز به دنیا آمد، تحت نظر پدر خود رشد کرد. در کودکی همراه خانواده به تهران آمد. ادبیات فارسی و ادبیات عرب را نزد پدرش یوسف اعتصام‌الملک فرا گرفت. در هشت سالگی به سرودن شعر پرداخت و مخصوصاً با به نظم کشیدن قطعاتی که پدرش از کتب خارجی (فرنگی- ترکی و عربی) ترجمه می کرد طبع آزمائی می نمود.

از 6تا8سالگی در محافل علمی که پدرش در خانه با حضور سخن شناسان و ادیبان آن زمان از جمله ملک الشعرای بهار، علی اکبر دهخدا، نصرالله تقوی ، وشاهزاده افسر تشکیل میداد،شرکت میکرد و با وجودخردسالی ،از این مباحث میاموخت و بهرمند میشد .

در همین سالها بودکه سروده های ترجمه شده از زبانهای دیگر را به سبک انوری به نظم در آوردومایه شگفتی بسیاری از استادان از جمله تقوی شد .در 11سالگی با آثار شاعران بزرگ ، چون ناصر خسرو ،انوری، مولوی، ونظامی آشنا بود ودر 14سالگی شعری از اوبنام «مرغک»برای نخستین بارتوسط پدرش در مجله بهار به چاپ رسید.

اودر سال 1303تحصیلاتش را در مدرسه دخترانه امریکایی تمام کردودر جشن پایان مدرسه خطابه ای با عنوان زن و تاریخ ایراد کرد. پروین درتمامی سفرهای پدرش همراه او بودودر این سفرها تجارب تازه ای کسب میکرد.پروین اعتصامی در سال 1313 با پسر عموی خود ازدواج کرد ولی دیری نپاییدکه بدلیل اختلاف فکری از او جدا شد .وچند ماه بعد از این جدایی، نخستین دفتر شعرش، با مقدمه ای از ملک الشعرای بهاردر تهران منتشر شد. پروین اعتصامی مدتی نیز در کتاب‌خانه‌ی دانشسرای عالی، کتابدار بود و بعد از آن قبل ازاینکه دومین دیوان اشعارش به چاپ برسد، به بیماری حصبه مبتلاشدودرگذشت و درقم،در حرم فاطمه معصومه، در مقبره خانوادگی ، به خاک سپرده شد.

سبک اشعار

پروین اعتصامی از پایه‌گذاران سبک شعر مناظره‌ای است و در زمان حیاتش مجموعه‌ای از شعرهایش را در قالب‌هایی مانند مناظره، مثنوی، قطعه و قصیده بصورت دیوان اشعار به چاپ رساند.

دیوان پروین اعتصامی، شامل ۲۳۸ قطعه شعر می‌باشد، ۶۵ قطعه را به صورت مناظره آورده است. اشعار او بیشتر شامل قطعات ادبی است که موضوعات اجتماعی را نقد کرده است . اشعار او به دو دسته تقسیم میشوند:دسته اول که به سبک خراسانی سروده شده ومحتوای آن اندرزونصیحت است وبه اشعار ناصر خسروشباهت دارد .دسته دوم به سبک عراقی گفته شده و به سبک اشعار سعدی نزدیک است .این اشعار از نوع مناظره میباشندوشهرت بیشتری دارند.

پروین اعتصامی از نظر دیگران

بسیاری از منتقدان ادبی، پروین اعتصامی را با شاعران تراز اول ایران مقایسه میکنند و او را شاعری بزرگ مینامند. برخی شـــعر او را شعر "سیاست و اخلاق" نامیده اند.

ملك الشعرای بهار میگوید؛ اگر تنها شعر "سفر اشـــك" از دیوان او منتشر می شد، جایگاه والایی در علم و ادب فارسی پیدا می كرد.

سعید نفیسی نوشته اشت : "پروین طبع بلند و توانایی داشته و تقریباً همه جا هرچه می خواسته است، می توانسته است بگوید. وزن و قافیه، طبع او را محدود نمی كرد."

علامه قزوینی در مورد پروین گفته است : " اشعار او با بهترین قصاید اساتید و به خصوص ناصرخسرو دم برابری می زند و موفق گشته است."

دهخدا پروین را در "سلاست و متانت شعر هم رتبه استادان قدیم نظم" می شمارد.

شهریار دیوان پروین را "بلند آسمان" توصیف کرده و او را "از نوابغ ادب" میداند .

شفیعی كدكنی می گوید : "او مستقل ترین شاعر دوره شعر فارسی پس از مشروطیت و مضمون شعرهایش دارای تازگی است." وی شــــعر او را شعر "خِرَد و عاطفه" و ظهور او پس از مشروطیت را "یك واقعه بزرگ ادبی" خوانده است.

هوشنگ ابتهاج (هـ. ااف. سایه) گفت: "پروین اعجوبه ای بود كه اولاً بی موقع مُرد و ثانیاً مرگش مصادف شد با غوغای شعر نو و در نتیجه شعر وی در آن میان درك نشد."

دكتر احسان یارشاطرنوشته است كه: "از قاآنی به این سو، شاعری به اهمیت و اعتبار پروین نیست. وی در اصالت و استقلال، از همه شاعران ما پس از حافظ و صائب برتر است."

دكتر محمد معین شعر پروین را اینگونه توصیف کرد: "پروین در شعر خود، روح انسان را به سوی سعی و عمل، نیك بختی و فضیلت سوق می دهد."

شخصیت سیاسی و اجتماعی

پروین در دورانی زندگی میکردکه با صدورفرمان مشروطیت،فروپاشی حکومت قاجار، حکومت استبدادی رضا شاه وجنگ جهانی اول همراه بود. وی از این رویدادهای زمانه خود تاثیر میپذیرفت وبویژه اینکه پدرش نیز آگاه به مسائل سیاسی دوران بود و از طریق او درجریان مسائل سیاسی قرار میگرفت . لذا مسائلی چون ظلم ستیزی، مقابله با فقر وعدالت خواهی و آرمان خواهی در اشعار او به فراوانی دیده میشود ودرقالب مناظره های زیبا مسائل اجتماعی را با دید سیاسی بیان میکند.

پروین فرهنگ روزگار خود بخوبی می شناخت و معنی و مفهوم زندگانی یك انســان بزرگ را عمیقاً درك می كرد. اشعار او بازتاب افكار سیاسی و اجتماعی وی است.که باعث توجه او به موضوعات ارزنده تر زندگی، ظلم ستیزی و عدالت خواهی در اشعارش شده

است.

اشعار معروف

آفريده هاي ذهنِ زايندۀ پروين، در مناظره ها, روشن تر, چهرۀ خود را نشان مي دهند. در مناظره هاي شعري او، «اميد و نوميدي»، «بلبل و مور»، «برف و بوستان»، «پايه و ديوار»، «تير و كمان»، «ديدن و ناديدن»، «حقيقت و مجاز»، «ديوانه و زنجير»، «ذرّه و خفّاش»، «سپيد و سياه»، «كرباس و الماس»، «كوه و كاه»، «گرگ و سگ»، «گرگ و شبان»، «گل و خار»، «گل و شبنم» و... با هم سخن مي گويند. برخی از اشعار معروف او عبارتند از : اشک یتیم، ،سفر اشک، متاع جوانی،ای مرغک، مور و سلیمان، آرزوی پرواز،پندونصیحت،وقت برگریزان، صاعقه ما ستم اغنیاست،دزدوقاضی ،شکایت پیرزن، عنکبوت، صاف و دردشرط نیکنامی ،

اشک یتیم

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی		فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست
پرسید زان میانه یکی کودک یتیم		کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست؟
آن یک جواب داد: چه دانیم ما که چیست؟		پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست
نزدیک رفت پیرزنی گوژپشت و گفت:		این اشک دیده من و خون دل شماست
ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است		این گرگ سالهاست که با گله آشناست

پروين فلاكت و درماندگي فرودستان را ابدي نمي داند. به باور او، وقتي مشعل مقاومت به اهتزاز درآيد, رنج وستم نیز پایان میابد

«ز قيد بندگي اين بستگان شوند آزاد		اگر به شوق رهايي زنند بال و پري
يتيم و پيرزن اين قدر خون دل نخورند		اگر به خانة غارتگري فتد شرري
به حكم ناحق هر سِفله خلق را نكشند		اگر ز قتل پدر پرسشي كند پسري
درخت جور و ستم هيچ برگ و بار نداشت		اگر كه دست مجازات ميزدش تبري
اگر كه بدمنشي را كشند بر سر دار		به جاي او ننشيند به زور ازو بتري».

به باور پروين, باید دست به دست هم دادو بي شک و تردید پاي به ميدان نهاد.

«هزار كوه گرت سدّ راه شوند, برو

هزار ره گرت از پا درافكنند, مايست».

پروين به رنجبرهاي پاي در بند یک راه نشان میدهد : نبرد, بي واهمه و هراس:

«تا به كي جان كندن اندر آفتاب, اي رنجبر؟		ريختن از بهر نان از چهره آب, اي رنجبر؟
از حقوق پايمال خويشتن كن پرسشي		چند مي ترسي ز هر خان و جناب, اي رنجبر؟
جمله آنان را كه چون زالو مكندت خون بريز		وندر آن خون دست و پايي كن خَضاب, اي رنجبر»!

پروين در شعر «شكايت پيرزن» از زبان پيرزنی بر شاه مي تازد كه از آتش فساد او به جز آه براي مردم نمانده است:

سنگيني خَراج به ما عرصه تنگ كرد		گندم تراست, حاصل ما غير كاه نيست
در دامن تو ديده جز آلودگي نديد		بر عيبهاي روشن خويشت نگاه نيست
ويرانه شد ز ظلم تو هر مسكن و دهي		يغماگر است چون تو كسي, پادشاه نيست».

مناظره «دزدوقاضی»

گفت: هان برگوي شغل خويشتن		گفت: هستم همچو قاضي, راهزن
گفت: آن زَرها كه بُردستي كجاست؟		گفت: در هَميانِ تَلبيس شماست
گفت: پيش كيست آن روشن نگين؟		گفت: بيرون آر دست از آستين
دزديِ پنهان و پيدا كارِ توست		مالِ دزدي, جمله, در انبار توست
حَد به گردن داري و حد ميزني		گر يكي بايد زدن, صد ميزني
مي زنم گر من ره خلق اي رفيق		در ره شرعي تو قُطّاع الطّريق
مي برم من جامۀ درويشِ عور		تو ربا و رشوه ميگيري به زور
دست من بستي براي يك گليم		خود گرفتي خانه از دست يتيم
دزدِ زَر بستند و دزدِ دين رهيد		شِحنه، ما را ديد و قاضي را نديد
چيره دستان مي ربايند آن چه هست		ميبُرند آن گه ز دزدِ كاه, دست
دزد اگر شب, گرمِ يغماكردن است		دزديِ حُكّام روز روشن است
حاجب اَر ما را ز راه راست برد		ديو, قاضي را به هر جا خواست برد».

مضامین و محتوای اشعار

اشعار پروین اعتصامی بیشتر در رابطه با مسایل اجتماعی و ظلم و ستم شاهان و فقر مردم است او اشعار زیادی سروده است ودرتمامی این سروده هابا پند و اندرز راههای تاریک زندگی را روشن کرده است . تعدادی زیادی از اشعار پروین، مناظره میان اشیاء، حیوانات و گیاهان است ودر این اشعار او به غنیمت شمردن فرصت‌ها، نصیحت‌های اخلاقی،انتقادکردن به ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری دنیاپرداخته است.