امیرعلی حاجی‌زاده

امیرعلی حاجی‌زاده

شناسنامه
تاریخ تولد	سال ۱۳۴۰
محل تولد	تهران
تاریخ کشته‌شدن	۲۳ خرداد ۱۴۰۴
محل کشته‌شدن	تهران
نحوه کشته‌شدن	حمله جنگنده‌های اسرائیلی
محل دفن	تهران
اطلاعات نظامی
درجه	سرتیپ سپاه پاسداران
فرماندهی	فرمانده هوافضای سپاه پاسداران
طول خدمت	از سال ۱۳۵۸ تا زمان مرگ

امیرعلی حاجی‌زاده، (متولد سال ۱۳۴۰، تهران - درگذشته ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، تهران) فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران جمهوری اسلامی از سال ۱۳۸۸ تا زمان مرگش، یکی از جنجالی‌ترین چهره‌های نظامی ایران بود که به دلیل نقشش در توسعه توان موشکی و پهپادی و اقدامات جنایت‌بارش در سرکوب داخلی، شهرتی دوگانه یافت. حاجی‌زاده، که در جنگ ایران و عراق سوابق نظامی کسب کرد، تحت فرماندهی خود برنامه موشکی ایران را به سطحی رساند که موشک‌های بالستیک مانند «ذوالفقار» و پهپادهای پیشرفته، بازدارندگی استراتژیک ایجاد کردند. با این حال، کارنامه او با فجایع انسانی و نقض حقوق بشر همراه بود که نفرت گسترده‌ای در میان مردم ایران به دنبال داشت. برجسته‌ترین جنجال او، سرنگونی هواپیمای اوکراینی (پرواز PS752) در ۱۸ دی ۱۳۹۸ بود، که توسط پدافند سپاه پاسداران تحت امر او هدف قرار گرفت و تمامی ۱۷۶ سرنشین آن جان باختند. حاجی‌زاده مسئولیت این فاجعه را پذیرفت، اما با توجیه «خطای انسانی» و عدم محاکمه، خشم عمومی و خانواده‌های قربانیان را برانگیخت. او همچنین در سرکوب اعتراضات مردمی از جمله اعتراضات آبان ۱۳۹۸ و اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ نقش کلیدی داشت، جایی که نیروهایش با استفاده از پهپادهای نظارتی و تسلیحات، به کشتار صدها معترض اقدام کردند. حاجی‌زاده در آبان ۱۴۰۱، به کشته شدن حداقل ۳۰۰ نفر در اعتراضات اعتراف کرد، اما این رقم توسط سازمان‌های حقوق بشر بسیار بالاتر تخمین زده شد. در عرصه بین‌المللی، او با تهدید به قتل مقامات آمریکایی، از جمله دونالد ترامپ و مایک پمپئو در ۱۴۰۱، تنش‌ها را تشدید کرد و تحریم‌هایی از سوی غرب علیه او اعمال شد. سرانجام، در ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، حاجی‌زاده در حمله هوایی اسرائیل به پایگاه‌های نظامی ایران کشته شد، رویدادی که واکنش‌های متفاوتی برانگیخت. اصولگرایان او را «شهید» خواندند، اما مردم عادی و فعالان حقوق بشر مرگ او را پایان یک «جنایتکار» دانستند.

زندگی‌نامه و حرفه نظامی

تولد و تحصیلات

امیرعلی حاجی‌زاده در سال ۱۳۴۰ در تهران متولد شد. اطلاعات محدودی درباره زندگی اولیه و تحصیلات غیرنظامی او در دسترس است، اما منابع نشان می‌دهند که او تحصیلات خود را در رشته‌ای مرتبط با علوم نظامی یا مهندسی دنبال کرد، که زمینه‌ساز ورودش به ساختار نظامی جمهوری اسلامی شد. حاجی‌زاده در جوانی تحت تأثیر فضای انقلابی پس از ۱۳۵۷ قرار گرفت و به سرعت به نهادهای نظامی نظام نوپا پیوست. این تصمیم، مسیر او را به سوی یکی از برجسته‌ترین فرماندهان نظامی ایران هدایت کرد.

ورود به سپاه پاسداران

امیرعلی حاجی‌زاده در اوایل دهه ۱۳۶۰ به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پیوست و در طول جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹–۱۳۶۷) در عملیات‌های مختلف شرکت کرد. او به دلیل سرسپردگی به نظام جمهوری اسلامی، به سرعت در سلسله‌مراتب نظامی ترقی کرد و در واحدهای عملیاتی و اطلاعاتی سپاه نقش‌های کلیدی بر عهده گرفت. سوابق او در جنگ، به‌ویژه در عملیات‌های موشکی و پدافندی، زمینه را برای تخصصش در نیروی هوافضای سپاه فراهم کرد. حاجی‌زاده در دهه‌های بعد، به یکی از معتمدان ارشد علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی تبدیل شد و در پست‌های حساس منصوب گردید.

فرماندهی نیروی هوافضای سپاه

پاسدار حاجی‌زاده و پاسدار قاسم سلیمانی

در سال ۱۳۸۸، امیرعلی حاجی‌زاده به عنوان فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران منصوب شد، نقشی که تا زمان مرگش در ۱۴۰۴ حفظ کرد. او در این جایگاه، توسعه برنامه موشکی و پهپادی ایران را هدایت کرد و به تقویت توان نظامی کشور در برابر تهدیدات خارجی کمک نمود. تحت فرمان او، نیروی هوافضا موشک‌های بالستیک پیشرفته‌ای مانند «ذوالفقار» و «خرمشهر» را توسعه داد و قابلیت‌های پهپادی ایران را به سطحی رساند که در منطقه خاورمیانه تأثیرگذار شد. حاجی‌زاده بارها در سخنرانی‌های عمومی، این دستاوردها را به عنوان نمادی از «استقلال نظامی» ایران ستود و مدعی شد که توان موشکی کشور بازدارندگی استراتژیک ایجاد کرده است. با این حال، این پیشرفت‌ها با انتقادات بین‌المللی، به‌ویژه از سوی ایالات متحده و اسرائیل، مواجه شد که برنامه موشکی ایران را تهدیدی برای صلح منطقه‌ای می‌دانستند. او به دلیل اقداماتش در سرکوب داخلی و فاجعه هواپیمای اوکراینی، مورد نفرت عمومی قرار گرفت.

سقوط هواپیمای اوکراینی و نقش حاجی‌زاده

زمینه حادثه پرواز PS752

کشته‌شدگان هواپیمای اوکرایینی

در ۱۸ دی ۱۳۹۸، هواپیمای مسافربری اوکراینی (پرواز PS752) شرکت هواپیمایی بین‌المللی اوکراین، دقایقی پس از برخاستن از فرودگاه خمینی تهران، توسط سامانه پدافند هوایی تور ام-۱ نیروی هوافضای سپاه پاسداران سرنگون شد. این فاجعه، که منجر به کشته شدن تمامی ۱۷۶ سرنشین هواپیما، شامل ۱۴۶ ایرانی، ۱۱ اوکراینی، ۱۰ سوئدی، ۴ افغان، ۳ آلمانی و ۳ بریتانیایی شد، یکی از تاریک‌ترین حوادث در تاریخ هوانوردی ایران است. این رویداد در بستر تنش‌های نظامی میان ایران و ایالات متحده رخ داد، تنها چند روز پس از ترور قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، توسط آمریکا و حمله موشکی ایران به پایگاه عین‌الاسد در عراق. نیروی هوافضای سپاه، تحت فرماندهی امیرعلی حاجی‌زاده، در حالت آماده‌باش کامل بود و به گفته مقامات ایرانی، این وضعیت به «خطای انسانی» منجر شد. هواپیما به عنوان تهدید شناسایی شد و دو موشک پدافندی به آن شلیک گردید.

مسئولیت حاجی‌زاده در فاجعه

امیرعلی حاجی‌زاده، به عنوان فرمانده نیروی هوافضای سپاه، مسئولیت مستقیم این فاجعه را پذیرفت. او در ۲۱ دی ۱۳۹۸، در یک کنفرانس خبری، اعلام کرد که هواپیما به دلیل «خطای انسانی» توسط سامانه پدافندی تحت فرمان او هدف قرار گرفته است. حاجی‌زاده توضیح داد که در شرایط جنگی و آماده‌باش، اپراتور پدافند هواپیما را با یک موشک کروز اشتباه گرفته و بدون تأیید فرماندهی، اقدام به شلیک کرده است. او ضمن ابراز تأسف، این حادثه را نتیجه «اشتباه غیرعمد» دانست و قول داد که تحقیقات کامل انجام شود. با این حال، اظهارات او مبنی بر اینکه «ما آرزو می‌کردیم خودمان در آن هواپیما بودیم» با انتقادات گسترده‌ای مواجه شد، زیرا خانواده‌های قربانیان و افکار عمومی آن را غیرصادقانه و نمایشی تلقی کردند. حاجی‌زاده همچنین مدعی شد که پرونده این حادثه متولی پیدا کرده و او و دیگر مقامات سپاه جزو متهمان هستند، اما هیچ‌گاه به طور رسمی محاکمه نشد.

واکنش‌های داخلی و بین‌المللی

سقوط پرواز PS752 موجی از خشم و اعتراض در ایران و جهان به راه انداخت. در ایران، خانواده‌های قربانیان، که عمدتاً ایرانی-کانادایی بودند، خواستار عدالت و محاکمه عاملان شدند. مادران داغدار، از جمله انجمن خانواده‌های قربانیان، در بیانیه‌ای خطاب به حاجی‌زاده پرسیدند: «چرا هنوز آزادید؟» و نظام قضایی ایران را به دلیل عدم پاسخگویی متهم کردند. اعتراضات مردمی در دی ۱۳۹۸، که با شعارهای ضدحکومتی همراه بود، بیانگر نفرت عمومی از حاجی‌زاده و دیگر مقامات مسئول بود. تأخیر اولیه مقامات ایرانی در پذیرش مسئولیت (سه روز انکار اولیه) به بی‌اعتمادی عمومی دامن زد و حاجی‌زاده را به نمادی از بی‌کفایتی و بی‌مسئولیتی تبدیل کرد.

در سطح بین‌المللی، کشورهای متأثر، به‌ویژه کانادا و اوکراین، خواستار تحقیقات مستقل و جبران خسارت شدند. دولت کانادا این حادثه را «تراژدی ملی» خواند و سازمان ملل متحد و سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو) خواستار شفافیت شدند. عفو بین‌الملل در گزارشی در سال ۲۰۲۰، این فاجعه را مصداق «نقض فاحش حقوق بشر» دانست و از ایران خواست که حاجی‌زاده و دیگر مقامات را محاکمه کند. با این حال، تحقیقات داخلی ایران به محکومیت چند اپراتور رده‌پایین محدود شد و حاجی‌زاده از هرگونه مجازات مصون ماند.

پیامدهای حقوقی و سیاسی

این فاجعه پیامدهای حقوقی و سیاسی گسترده‌ای داشت. در ایران، پرونده پرواز PS752 در دادگاه نظامی تهران بررسی شد. روند دادرسی به دلیل عدم شفافیت و فشارهای سیاسی مورد انتقاد قرار گرفت. در سال ۱۴۰۰، دادگاه ۱۰ نفر از پرسنل رده‌پایین را به اتهام «سهل‌انگاری» محکوم کرد، اما حاجی‌زاده و دیگر فرماندهان ارشد تبرئه شدند. این موضوع به اعتراضات خانواده‌های قربانیان دامن زد که خواستار محاکمه مقامات ارشد، از جمله حاجی‌زاده، بودند. در سطح بین‌المللی، کانادا و اوکراین شکایتی به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) ارائه کردند و خواستار جبران خسارت و محاکمه عاملان شدند. این شکایت تا زمان مرگ حاجی‌زاده در ۱۴۰۴ ادامه داشت، ولی پیشرفت قابل‌توجهی نداشت.

از نظر سیاسی، این فاجعه جایگاه حاجی‌زاده را در میان اصولگرایان تضعیف نکرد، اما در افکار عمومی او را به چهره‌ای منفور تبدیل کرد. حاجی‌زاده در سخنرانی‌های بعدی، تلاش کرد با تأکید بر دستاوردهای نظامی نیروی هوافضا، از جمله توسعه موشک‌های بالستیک، توجه را از این فاجعه منحرف کند. با این حال، این حادثه به عنوان لکه‌ای دائمی در کارنامه او باقی ماند و به تشدید انتقادات از نقش سپاه در سیاست و امنیت ایران منجر شد.

سرکوب اعتراضات مردمی

زمینه اعتراضات در ایران

پاسدار حاجی‌زاده و دریافت نشان فتح از خامنه‌ای

اعتراضات مردمی در ایران طی دهه‌های ۱۳۹۰ و ۱۴۰۰، به‌ویژه در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱، نمایانگر نارضایتی عمیق از سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جمهوری اسلامی بود. اعتراضات آبان ۱۳۹۸، که در پی افزایش ناگهانی قیمت سوخت آغاز شد، به سرعت به تظاهرات ضدحکومتی در سراسر کشور تبدیل شد. در سال ۱۴۰۱، مرگ مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد، جرقه اعتراضات سراسری را زد. این اعتراضات، که با مشارکت قشرها مختلف جامعه همراه بود، با سرکوب شدید نیروهای نظامی و امنیتی، از جمله سپاه پاسداران، مواجه شد.

نقش حاجی‌زاده در سرکوب معترضان

امیرعلی حاجی‌زاده، به عنوان فرمانده نیروی هوافضای سپاه، در هماهنگی و اجرای عملیات‌های سرکوب اعتراضات نقش کلیدی ایفا کرد. نیروی هوافضا، که به دلیل توان موشکی و پهپادی‌اش شناخته می‌شود، در اعتراضات ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ از فناوری‌های نظارتی، مانند پهپادهای شناسایی، برای رصد و شناسایی معترضان استفاده کرد. گزارش‌ها حاکی است که این پهپادها، که تحت نظارت مستقیم حاجی‌زاده عمل می‌کردند، اطلاعات دقیقی از تجمعات اعتراضی به نیروهای امنیتی ارائه می‌دادند، که به بازداشت و سرکوب هدفمند منجر شد. علاوه بر این، برخی منابع به استفاده از تسلیحات غیرکشنده، مانند گاز اشک‌آور پرتاب‌شده توسط پهپادها، و در مواردی تسلیحات مرگبار در مناطق پرتنش اشاره دارند. این اقدامات، که بخشی از استراتژی سرکوب گسترده‌تر سپاه بود، به تشدید خشونت علیه غیرنظامیان انجامید.

حاجی‌زاده، به دلیل جایگاه ارشدش، در تصمیم‌گیری‌های کلان برای سرکوب اعتراضات مشارکت داشت. او در جلسات شورای عالی امنیت ملی، که سیاست‌های سرکوب را تعیین می‌کرد، حضور داشت و از استفاده حداکثری از توان نظامی برای «حفظ نظام» دفاع کرد. این رویکرد، که ریشه در سرسپردگی حاجی‌زاده به نظام داشت، او را به یکی از عوامل اصلی نقض حقوق بشر در این دوره تبدیل کرد. فعالان حقوق بشر، از جمله سازمان عفو بین‌الملل، نیروهای تحت امر حاجی‌زاده را به «استفاده غیرقانونی از زور» متهم کرده و خواستار محاکمه او شدند.

اعترافات و آمار کشته‌شدگان

در آبان ۱۴۰۱، حاجی‌زاده در یک سخنرانی عمومی، به طور غیرمستقیم به نقش نیروهای تحت امرش در سرکوب اعتراضات اشاره کرد و مدعی شد که دست‌کم ۳۰۰ نفر در جریان اعتراضات ۱۴۰۱ کشته شده‌اند. این اعتراف، که در رسانه‌های بین‌المللی بازتاب یافت، برای اولین بار آماری رسمی از سوی یک مقام ارشد سپاه ارائه داد، هرچند فعالان حقوق بشر معتقدند تعداد واقعی کشته‌شدگان بسیار بیشتر است. سازمان‌های حقوق بشر، مانند دیده‌بان حقوق بشر، تعداد کشته‌شدگان اعتراضات ۱۳۹۸ را بین ۳۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر و اعتراضات ۱۴۰۱ را بیش از ۵۰۰ نفر تخمین زده‌اند. حاجی‌زاده این کشتار را «دفاع از امنیت ملی» توصیف کرد و معترضان را «اغتشاشگر» و «عامل دشمن» خواند. این اظهارات، که در راستای توجیه خشونت بود، خشم عمومی را برانگیخت و نفرت از حاجی‌زاده را در میان خانواده‌های قربانیان و جامعه مدنی تشدید کرد.

واکنش‌ها و پیامدهای سرکوب

سرکوب اعتراضات تحت نظارت امیرعلی حاجی‌زاده واکنش‌های گسترده‌ای در داخل و خارج ایران به دنبال داشت. در داخل، خانواده‌های قربانیان و فعالان مدنی خواستار محاکمه حاجی‌زاده و دیگر فرماندهان سپاه شدند. اعتراضات خیابانی، که با شعارهایی علیه حاجی‌زاده و سپاه همراه بود، نشان‌دهنده خشم عمومی از نقش او در این جنایات بود. در سطح بین‌المللی، سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا سرکوب معترضان را محکوم کردند و تحریم‌هایی علیه حاجی‌زاده و دیگر مقامات سپاه اعمال نمودند. ایالات متحده در سال ۱۴۰۱، حاجی‌زاده را به دلیل «نقض حقوق بشر» تحریم کرد و او را مسئول مستقیم سرکوب خونین دانست. این تحریم‌ها، اگرچه تأثیر عملی محدودی داشتند، جایگاه حاجی‌زاده را به عنوان چهره‌ای منفور در جامعه جهانی تثبیت کردند.

پیامدهای سرکوب، فراتر از مسائل حقوقی، به شکاف عمیق‌تر میان نظام و مردم ایران منجر شد. حاجی‌زاده، که در میان اصولگرایان به عنوان «قهرمان نظامی» ستایش می‌شد، در نگاه مردم عادی به نمادی از خشونت و سرکوب بود.

مرگ و واکنش‌ها

مرگ در حمله اسرائیل

امیرعلی حاجی‌زاده در ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، در حمله هوایی جنگنده‌های اسرائیلی به پایگاه‌های نظامی ایران، همراه با چند فرمانده ارشد دیگر سپاه کشته شد. این حمله، که به تلافی اقدامات منطقه‌ای ایران انجام شد، پایگاه‌های نیروی هوافضای سپاه را هدف قرار داد و به گفته منابع، خسارات سنگینی به زیرساخت‌های نظامی وارد کرد. مرگ حاجی‌زاده، ضربه‌ای استراتژیک به سپاه محسوب شد. مقامات ایرانی این حمله را محکوم کردند و قول «انتقام سخت» دادند، اما جزئیات محدودی از عملیات منتشر شد.

واکنش‌ها به مرگ حاجی‌زاده

بسیاری از ایرانیان، به‌ویژه خانواده‌های قربانیان پرواز PS752 و اعتراضات ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱، مرگ حاجی‌زاده را پایان یک «جنایتکار» دانستند. شبکه‌های اجتماعی پر از پیام‌هایی بود که حاجی‌زاده را به دلیل سرکوب و فاجعه اوکراینی محکوم می‌کردند. در سطح بین‌المللی، اسرائیل مسئولیت حمله را تأیید نکرد، ولی کشورهای غربی واکنش محتاطانه‌ای نشان دادند. سازمان‌های حقوق بشر، از جمله عفو بین‌الملل، مرگ او را فرصتی ازدست‌رفته برای محاکمه به دلیل نقض حقوق بشر خواندند.

او برای مردم ایران، نماد سرکوب بود، به‌ویژه به دلیل نقشش در فاجعه پرواز PS752 و کشتار معترضان. مرگ حاجی‌زاده، بدون پاسخگویی به اتهاماتش، عدالت اجرا‌نشده را یادآوری می‌کند.