عبدالحسین ناهیدی آذر

عبدالحسین ناهیدی آذر
زادروز	۲۰ مهر ۱۳۱۷ خورشیدی یوسف آباد - گول بستان تبریز
درگذشت	۲۱ بهمن ۱۳۹۲ خورشیدی
علت مرگ	بیماری سرطان
تحصیلات	تاریخ و جغرافیا
از دانشگاه	تبریز
پیشه	دبیر / محقق تاریخ و نویسنده
نهاد	وزارت آموزش و پرورش
شناخته‌شده برای	تحقیقات در زمینه تاریخ جنبش مشروطه / شرکت زنان و قیام شیخ محمد خیابانی و...
آثار	دو مبارز مشروطه / جنبش آزادی شیخ محمد خیابانی / زن در تاریخ / زنان ایران در جنبش مشروطه و ...
والدین	حاج حسن ناهیدی یوسف آبادی و صغری عارفی امناب

عبدالحسین ناهیدی آذر(عبدالحسین ناهید) در ۲۰ مهر ۱۳۱۷ -۲۱ بهمن ۱۳۹۲ زاده و درگذشته‌ی تبریز) دبیر، تاریخ‌نگار؛ پژوهشگر و نویسنده.

پژوهشگر و نویسنده‌ی برابری‌خواه معاصر، با تمرکز بر تاریخ معاصر و جنبش مشروطه به ویژه در آذربایجان، یکی از چهره‌های برجسته تاریخ‌نگاری اجتماعی ایران محسوب می‌شود.

او عمده عمر خود را صرف تدریس تاریخ، تحقیق و نگارش آثاری درباره زنان، کودکان و روستاییان در جنبش مشروطه کرد و تأثیر مهمی در برجسته‌سازی نقش گروه‌های کمتر دیده‌شده در تحولات اجتماعی ایران بر جای گذاشت.

ناهیدی آذر در نوجوانی به همراه خانواده‌ به شهر تبریز مهاجرت کرد. مشکلات اقتصادی خانواده و شرایط سخت زیستی باعث شد مدتی از تحصیل بازبماند، اما با تلاش پدرش موفق شد تحصیلات خود را ادامه داده و وارد دانشسرای مقدماتی شود. پس از اتمام دوره دانشسرای تبریز به استخدام اداره فرهنگ در آمد و ۱۳ سال در روستاهای شبستر به تدریس پرداخت؛ هم‌زمان به تحصیلات خود در تاریخ و جغرافیا در دانشگاه تبریز تا مقطع لیسانس ادامه داد؛ سپس به مدارس تبریز منتقل و همان‌جا بازنشست شد.

وی به همراه تعداد دیگری از دبیران آن روزگار با صمد بهرنگی در ارتباط نزدیک بود؛ فعالیت‌های سیاسی او در مخالفت با دیکتاتوری سلطنتی به دستگیری و بازداشت یک ساله‌ی او در سال ۱۳۵۰ منجر شد.

او همواره به تحقیق در زمینه تاریخ مشغول بوده و کارهایش در زمینه تاریخ زنان از نخستین تحقیقات تخصصی در امور زنان می باشد. همچنین وی از اساتید صاحب نظر در مورد تاریخ نهضت آزادی‌ستان و قیام شیخ محمد خیابانی بود که به واکاوی تاریخ مشروطه پرداخت. ناهیدی آذر کتاب‌های متعددی در این زمینه نوشت و هم‌چنین نگارش ده‌ها مقاله ارزشمند دیگر در کارنامه خود دارد.

عبدالحسین ناهیدی آذر از حامیان و نخستین امضا کنندگان کمپین یک میلیون امضا به شمار می‌رفت و همواره پشتیبان فعالیت‌های برابری خواهانه زنان بود.

زندگی‌نامه

عبدالحسین ناهیدی آذر دبیر؛ نویسنده و پژوهشگر معاصر تاریخ مشروطه در۲۰ مهر ماه۱۳۱۷ در روستای یوسف آباد از توابع بستان آباد تبریز متولد شد. پدرش حاج حسن ناهید یوسف آباد و مادرش صغری عارفی امناب بود. وی کلاس اول ابتدایی را در دبستان مسعود در روستا تحصیل کرد . در مصاحبه‌ای گفته است:

پدرم به خاطر ظلم فئودال مجبور به ترک ده و مهاجرت به شهر تبریز شد. در تبریز تصادفا ساکن خیابان محل سکونت شیخ محمد خیابانی [محله قورد میدانی- ایران‌پدیا] شدیم. یکی دو سالی به خاطر فقر نتوانستم درس بخوانم ولی بعدا با کار کردن پدرم به مدرسه رفتم. بعدا وارد دانشسرای مقدماتی شدم و بعد از اتمام این دوره، به عنوان معلم در شبستر خدمت می کردم. ضمن تدریس، شبانه درس می خواندم. دوباره به تبریز برگشتم و همینجا بازنشست شدم.

فقر مالی  خانواده اجازه نداد  او بیش از یکی دو سال تحصیلات خود را ادامه دهد به ناچار در کارخانه جعبه سازی به کار پرداخت. اما بالاخره طولی نکشید که امکان تحصیل فراهم شد. این بار در دبستان‌های سلیمی؛ دانش و منوچهری به ادامه تحصیل روی آورده و در دبیرستان حکمت دوره  اول دبیرستان را به اتمام  رساند. در کنکور دانشسرای مقدماتی تبریز قبول شد و پس از دوسال تحصیل به استخدام وزارت آموزش و پرورش درآمد. سپس رهسپار تدریس در روستاهای شبستر شد. ضمن تدریس به تحصیلات عالی خود در رشته تاریخ و جغرافیا در دانشگاه تبریز ادامه داد. لیسانس خود را دریافت کرد و پس از ۱۳ سال تدریس به تبریز منتقل و پس از چند سال بازنشسته شد.

ناهیدی آذر به سفر علاقمند بود و سفرهای متعددی به آذربایجان شوروی، ترکیه، بلغارستان، آلمان و هلند و ... داشت.

عبدالحسین ناهیدی آذر از جمله معلمانی بود که با محفل صمد بهرنگی و یاران او در ارتباط نزدیک بود. وی در سال ۱۳۵۰ بازداشت و نزدیک به یک سال روانه‌ی زندان شهربانی شد. این زندان بعدها به نام کمیته‌ی مشترک ضد خرابکاری نامیده و مشهور گردید.

او همواره به تحقیق در زمینه تاریخ مشغول بوده و کارهایش در زمینه تاریخ زنان از نخستین تحقیقات تخصصی در امور زنان است. هم‌چنین وی از اساتید صاحب‌نظر در مورد تاریخ نهضت آزادی‌ستان و قیام شیخ محمد خیابانی بود. وی درباره‌ی تمرکزش بر پژوهش‌های تاریخی در آذربایجان در مصاحبه‌ای گفته است:

جالب‌ترین بخش تاریخ آذربایجان جنبش مشروطه است. وقتی محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست، این تبریزی‌ها بودند که مشروطه را حفظ کردند. ستارخان با اسلحه‌اش، میرزا با قلم‌اش در روزنامه ناله ملت و روزنامه بلدیه.صد سال قبل در تبریز، انتخابات شورای شهر وجود داشت. هر محله‌ای برای خودش نماینده‌ای داشت. حسن محله‌ای بودن این شورا در این بود که مردم هر محله نماینده خود را در هر مراسمی مثل عروسی و مجلس عزا می‌دیدند و مشکلاتشان را مطرح کرده و جویای وعده‌ها می‌شدند.

زندگی و فعالیت در دو دیکتاتوری و مواضع

در آثار و مصاحبه‌ای ناهیدی آذر نگاه انتقادی به نظام حاکم به چشم می‌خورد. اشاره به ظلم و ستم فئودالی در اوان کودکی تا مشکلات پژوهشی و انتشار نوشته‌هایش، اشاره مستقیم به سانسور و دروغ پراکنی‌های سیستماتیک و اعتراض به تحریف‌های آشکار تاریخ و دفاع از حقوق زنان در جای‌ جای مصاحبه‌های وی به چشم می‌خورد؛ از جمله:

· سانسور و دروغ‌پراکنی سیستماتیک در دو نظام: در زمان مشروطه، سانسور وجود نداشت، رابطه بین روزنامه‌ها و مردم تنگاتنگ بود. یعنی هر چیزی که در روزنامه‌ها نوشته می‌شد کاملا مستند بوده و مردم اعتماد داشتند. با اینکه در آذربایجان یا به طور کلی در ایران، مردم صدی نود بی سواد بودند، روزنامه انجمن با تیراژ پنج هزار، منتشر می‌شد. در آن زمان، مردم جمع می‌شدند و افراد با سواد مطالب روزنامه‌ها را می‌خواندند و بقیه گوش می‌کردند. چون این روزنامه‌ها درد مردم را منعکس می‌کردند.

در طول ۴۰ سال فعالیت من؛ وجود سانسور، عدم دسترسی به منابع، کاهش سطح مطالعه از شرایطی است که همواره حاکم بوده است.

· مشکلات تالیف: بزرگترین مشکل مؤلف در ایران پیدا کردن و دسترسی به منابع است. زمانی که در مورد روزنامه آذربایجان تحقیق می‌کردم، با کتابخانه رضوی مشهد، کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه مجلس در ارتباط بوده و رفت و آمد داشتم. ولی نسخه‌های این روزنامه را به من ندادند.

· زینب پاشا و زنان: قبل از اینکه من در مورد زینب پاشا بنویسم از او در کتابهای مکر زنان یاد می شد! در حالی که شاعران مردمی آن زمان فقط در مورد شجاعت و انسانیت وی صحبت کرده‌اند. زینب پاشا در زمانی علیه ظلم مبارزه می‌کرد که خانم‌ها حتی حق بیرون رفتن از خانه بدون اذن شوهر را نداشتند.

· درباره مشروطه و شخصیت‌هایش: مجسمه قهرمانان مشروطه باید در هر چهار راهی نصب شود. من شنیده ام در مسکو، یکی از صحنه‌های جنگ جهانی دوم را با مجسمه سازی بازسازی کرده‌اند و بچه ها و کودکان را با تاریخ آن زمان آشنا می‌کنند. اینجا فقط مجسمه ستارخان را در پارک مشروطه نصب کرده‌اند که آن هم اصلا عظمت و شهامت ستارخان را نشان نمی‌دهد.

· درباره نویسنده و پژوهشگر: باید حقیقت را بنویسد. اگر غیر از این باشد موفق نخواهد بود. مطمئن باشید مردم به درستی متوجه حق و باطل هستند.

· توصیه‌های عبدالحسین ناهیدی آذر: ما اگر می خواهیم پیشرفت کنیم باید به تاریخ خودمان رجوع کنیم. جوان‌هایمان موظف هستند که در مورد تاریخ خودمان مطالعه کنند. اگر تاریخمان را نشناسیم مثل این است که از خودمان شناخت نداریم. تاریخ مانند چراغی است که نمی گذارد اشتباهات گذشته را تکرار کنیم.

دوست دارم جوانانمان، کتاب «سه مبارز» و «شیخ محمد خیابانی» را مطالعه کنند تا بفهمند جوانان با چه شوق و شوری در انقلاب مشروطه شرکت کرده بودند. به خانم ها پیشنهاد می کنم «زنان ایران در جنبش مشروطه» را مطالعه کنند. بچه ها هم کتاب «نقش کودکان و نوجوانان در انقلاب مشروطه» را مطالعه کنند.

سوابق شغلی و پژوهشی

ناهیدی آذر بخش قابل توجهی از عمر خود را به تدریس تاریخ در مدارس تبریز و شبستر اختصاص داد و هم‌زمان پژوهش‌های تاریخی خود را دنبال کرد. وی با تجربه بیش از چهار دهه پژوهش، به‌ویژه در حوزه تاریخ اجتماعی مشروطه و بررسی جنبش‌های محلی، به ویژه در آذربایجان، شناخته می‌شود. او تأکید داشت که بیشترین تحقیقاتش خارج از فضای دانشگاهی و تکیه بر منابع محلی و مردمی بوده است، هرچند آرزوی تدریس در دانشگاه و بهره‌گیری از دانشجویان در تحقیقات میدانی را ناکام مانده می‌دانست.

برخی صاحب‌نظران او را به دلیل سبک مستند او در تاریخ نگاری تحسین کرده‌اند. درباره‌ی او گفته شده است که:

وی برای نخستین بار تاریخ‌نگاری در مورد نقش زنان در تاریخ ایران را مطرح کرد و به منبع اصلی استنادی محققان بعدی در این زمینه تبدیل شد و توانست شخصیت زینب‌پاشا و نقش وی در جنبش تنباکو را به ایرانیان معرفی کند.

وی برخلاف بسیاری دیگر به تکرار مطالب گذشتگان دست نمی‌زد و همواره مسائل جدید و پنهان مانده‌ای را رو می‌کرد.

بزرگترین و مهمترین خصیصه‌ی وی رک‌گویی و انتقاد از آثار غیرمستند بود.

هم‌چنین نقل قول دیگری به تحسین ژانت آفاری (پژوهشگر تاریخ جنبش مشروطه و نویسنده‌ کتاب انقلاب مشروطیت ایران) از وی اشاره می‌کند:

برجستگی کار وی پرداخت به نقش و حق زنان بود، و شهرت وی در این مورد تا حدی بود که در یکی از سمینارهایی که در آمریکا حضور داشتم خانم ژانت آفاری محقق تاریخ قاجار از من سراغ وی را گرفت و کتاب «زن در تاریخ» ستایش کرد و گفت به این اثر آقای ناهیدی‌آذر به دفعات در کتاب‌های تاریخی آن‌جا ارجاع داده شده است.

دستاوردهای علمی و آثار

آثار پژوهشی ناهیدی آذر عمدتاً بر تاریخ اجتماعی و سهم گروه‌های مختلف مردم در جنبش مشروطه متمرکز است. از جمله مهم‌ترین کتاب‌ها و مقالات او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دو مبارز مشروطه (به‌همراه رحیم رئیس‌نیا)
• جنبش آزادی شیخ محمد خیابانی
• روزنامه‌های تبریز در مشروطیت
• زن در تاریخ ‌(این اثر با امضای مستعار «ع. نوابخش» منتشر شد.)
• زنان ایران در جنبش مشروطه: یکی از اولین پژوهش‌های متمرکز بر نقش زنان ایرانی در نهضت مشروطه که اهمیت سیاسی و اجتماعی مشارکت زنان را مورد تحلیل قرار می‌دهد.
• زینب پاشا (جزوه‌ای برگرفته از کتاب زنان ایران در جنبش مشروطه)
• سه مبارز
• نقش کودکان و نوجوانان در جنبش مشروطه
• مجموعه روزنامه ناله ملت (بازیابی و انتشار مجدد)
• تجار و دهقانان ایران در عصر مشروطه خواهی: مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی ناهیدی آذر در واکاوی نقش گروه‌های اجتماعی تأثیرگذار در پیروزی مشروطه. این اثر، با مقدمه دکتر محمد حریری اکبری منتشر شده و جایگاه قابل اعتنایی در پژوهش‌های تاریخ اجتماعی دارد.

جوایز و تقدیر

بنا بر گفته‌ی خود نویسنده؛ کتاب شیخ محمد خیابانی برنده‌ی جایزه‌ای شده است.

درگذشت

وی تا پایان زندگی خود در تبریز زیست و سرانجام در روز دوشنبه ۲۱ بهمن ۱۳۹۲ خورشیدی در سن ۷۲ سالگی به دلیل ابتلا به بیماری سرطان در تبریز درگذشت و در وادی رحمت این شهر به خاک سپرده شد.