بغی

بغی در فقه در خلاصه‌ترین تعریف به معنای شورش علیه «امام عادل و معصوم» است. باغی کسی است که مرتکب این عمل می‌شود. رژیم ایران با تکیه به این اتهام، از دهه‌ی ۶۰ تا کنون به قتل و کشتار و اعدام مخالفان خود دست می‌زند.

مفهوم "بغی" در فقه امامیه ریشه در معانی لغوی تجاوز، ستم و سرکشی دارد و در فقه سنتی به عنوان خروج علیه امام معصوم تعریف شده است. دیدگاه‌های علمای گذشته مانند علامه حلی و شیخ طوسی بر محدودیت آن به دوران امامان تأکید دارند؛ در حالی که در ایران معاصر، این مفهوم به مخالفت با نظام جمهوری اسلامی تعمیم یافته و در قانون مجازات اسلامی (مواد ۲۸۷ و ۲۸۸) به عنوان جرمی حدی با مجازات اعدام یا حبس جرم‌انگاری شده است. رژیم ایران از این تعمیم برای توجیه سرکوب و اعدام مخالفان استفاده می‌کند، این رویکرد با فقه سنتی ناسازگار است و انتقادات حقوق بشری را برانگیخته است.

معنای عام

واژه "بغی" در زبان عربی و فقه اسلامی، ریشه در معانی لغوی مانند "تجاوز"، "ستم" و "سرکشی" دارد. از نظر لغوی، بغی به معنای درگذشتن از حد اعتدال، تکبر، و تجاوز ناپسند است.

در اصطلاح فقهی، بغی به معنای "خروج" یا شورش علیه حاکم مشروع اسلامی است.

فقیهان شیعه امامیه، بغی را عمدتاً در باب جهاد بحث کرده‌اند و آن را جرمی علیه امنیت سیاسی و حاکمیت نظام اسلامی می‌دانند. این مفهوم با هدف حفظ ثبات جامعه اسلامی و ارزش‌های دینی جرم‌انگاری شده، زیرا امنیت سیاسی پیش‌نیاز دفاع از مصالح پنج‌گانه (عقل، دین، جان، مال و ناموس) است. با این حال، ماهیت بغی – آیا حدی است یا تعزیری، عمومی یا سیاسی، و مطلق یا مقید – محل بحث‌های گسترده‌ای در فقه و حقوق بوده است.

معنای لغوی بغی در لغتنامه‌های مشهور

در لسان العرب (ابن منظور)، بغی به معنای "طلب کردن چیزی همراه با تجاوز و تعدی" تعریف شده، که شامل معانی مانند ظلم، ستم، تجاوز از حد اعتدال، و حتی حسد و کبر است؛ همچنین بر دو نوع پسندیده (مانند احسان) و ناپسند تقسیم می‌شود.

در معجم الوسیط (معجم عربی مدرن)، بغی به معنای "طلب، ظلم، فساد، حسد، زنا، کبر و تجاوز از حق و حد" آمده، با تأکید بر جنبه‌های منفی مانند تعدی.

در فرهنگ دهخدا (فارسی)، بغی به عنوان "ظلم و ستم، جرم و جنایت، نافرمانی و عصیان، باران بسیار، و هر تجاوز و افراط بر مقداری که حد چیز است" توصیف شده؛ همچنین در برخی مدخل‌ها به "زن زناکار یا پلیدکار" اشاره دارد.

در فرهنگ معین (فارسی)، بغی به معنای "ستم کردن" و "نافرمانی کردن، سرکشی" است.

در تاج العروس (محمد مرتضی زبیدی، شرحی بر قاموس الفیروزآبادی)، بغی مشابه لسان العرب، به معنای "تجاوز و تعدی از حدود" با معانی گسترده‌ای مانند ظلم و خروج از حق تعریف می‌شود، که در زمینه‌های فقهی نیز کاربرد دارد.

در مفردات راغب اصفهانی «بغی» به معنای تجاوز نمودن و یا درگذشتن از حد اعتدال و همچنین به معنای تکبر آمده و از نظر راغب بغی بر دو گونه است:

1. پسندیده، یعنی درگذشتن از عدل به احسان و از امور واجب به مستحبات.
2. تجاوز ناپسند و ناروا، یعنی از حق به باطل و به شک و شبهه رفتن.

این معانی نشان‌دهنده تنوع کاربرد واژه از جنبه‌های فردی (مانند حسد) تا اجتماعی (مانند سرکشی) است.

بغی در قرآن

این واژه در قرآن نیز بارها (دست کم ۹۵ مورد) به کار رفته که گستره‌ی معنایی از «درخواست کردن و طلب» تا «گذشتن از حد اعتدال» و «ستم» تا «تجاوز و تعدی بدون حق» را دربر می‌گیرد و حتی گاهی مراد از آن مثبت هم هست.

برخی نمونه‌ها و معانی «بغی» در آیات قرآن:

• در آیه ۷۷ سوره قصص به معنای «خواستن»
• در آیه ۶۴ سوره کهف به معنای «خواستن»
• در آیه ۱۷۳ سوره بقره به معنای «زیاده خواهی»
• در آیه ۲۷ سوره شورا به معنای «زیاده خواهی و ستم»
• در آیه ۲۰ سوره مریم به معنای «عمل منافی عفت»
• در آیه ۲۳ سوره یونس به معنای «ستمکاران و تجاوزگران»
• در آیه ۹ سوره حجرات به معنای «تجاوز ناپسند» در این آیه، قرآن دستور می‌دهد که اگر دو گروه از مؤمنان با یکدیگر بجنگند، باید میان آن‌ها صلح برقرار کرد، و اگر یکی بر دیگری تجاوز کند، با گروه متجاوز (باغی) جنگید تا به فرمان خدا بازگردد.

اما رژیم ایران با استفاده و تکیه به آخرین و تندترین این معانی، حکم مرگ را برای متهمین صادر می‌کند.

دیدگاه‌های فقهی تاریخی در مورد بغی

در فقه امامیه، بغی عمدتاً به عنوان خروج علیه "امام عادل" یا "امام معصوم" تعریف شده است. بسیاری از علمای برجسته گذشته، این مفهوم را محدود به دوران حضور امامان معصوم می‌دانستند. برای مثال، علامه حلی (متوفی ۷۲۶ق) و شهید ثانی (متوفی ۹۶۶ق) تأکید داشتند که بغی تنها در صورت خروج بر امام معصوم محقق می‌شود، زیرا حاکمیت مشروع تنها از سوی امامان شیعه (علیهم‌السلام) تضمین می‌شود. این دیدگاه بر اساس روایاتی مانند حدیث امام صادق (ع) است که جنگ‌های امام علی (ع) علیه مخالفان را مصداق بغی می‌داند، جایی که خروج علیه امام به عنوان تجاوز علیه طایفه‌ای از مسلمانان تفسیر می‌شود.

شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ق) نیز بغی را خروج از اطاعت امام مشروع می‌داند و احکام آن را بر اساس آیه حجرات تبیین می‌کند. طبق این دیدگاه‌ها، شرایط تحقق بغی شامل جدایی از جماعت مسلمانان، خروج از محدوده اقتدار امام، و داشتن قدرت کافی برای ایجاد هرج و مرج است. احکام فقهی بغی نیز شامل ارشاد اولیه باغیان، سپس جنگ با آن‌ها، ضمان اموال و جان‌های تلف‌شده توسط باغیان، و عدم اسارت زنان و کودکان آن‌هاست. برخی فقیهان مانند صاحب جواهر الکلام (محمدحسن نجفی، متوفی ۱۲۶۶ق) باغیان را کافر نمی‌دانند، بلکه فاسق می‌شمارند، و جنگ با آن‌ها را دفاعی (نه کیفری) توصیف می‌کنند.

در فقه اهل سنت، بغی گسترده‌تر تعریف می‌شود؛ برای مثال، حنفیان آن را خروج از اطاعت امام می‌دانند، در حالی که مالکیان و شافعیان ندادن حقوق امام را نیز شامل می‌کنند. با این حال در فقه امامیه سنتی تأکید بر امام معصوم، بغی را به دوران خاصی محدود می‌کند و آن را جرمی تعزیری (نه حدی) می‌داند، زیرا مجازات مشخصی در شرع برای آن تعیین نشده است.

تعمیم اتهام بغی توسط رژیم ایران

در دوران معاصر، به ویژه پس از انقلاب ضد سلطنتی در ایران، مفهوم بغی توسط برخی فقیهان و قانونگذاران ایرانی تعمیم یافته و به خروج علیه "نظام جمهوری اسلامی" به عنوان نماینده حاکمیت اسلامی اطلاق می‌شود. این تعمیم، بر اساس دیدگاه‌هایی مانند کاشف‌الغطاء (متوفی ۱۲۲۸ق) است که خروج بر نائبان عام یا خاص امام را نیز بغی می‌شمارد.

روح‌الله خمینی بغی را به مخالفت با «حکومت اسلامی» گسترش داده و آن را «در حکم کفر» قلمداد کرده است.

این دیدگاه معاصر، برخلاف علمای گذشته که بغی را منحصر به امام معصوم می‌دانستند، آن را به مخالفت با "ولایت فقیه" و نظام جمهوری اسلامی تعمیم می‌دهد. برای مثال، در قانون مجازات اسلامی ایران (مصوب ۱۳۹۲ش)، مواد ۲۸۷ و ۲۸۸ بغی را جرم‌انگاری کرده‌اند:

ماده ۲۸۷ بیان می‌کند که گروهی که علیه اساس نظام جمهوری اسلامی قیام مسلحانه کند، باغی محسوب شده و در صورت استفاده از سلاح، اعضای آن به اعدام محکوم می‌شوند.

ماده ۲۸۸ نیز برای اعضای گروه باغی که قبل از درگیری دستگیر شوند، حبس تعزیری درجه سه (اگر سازمان و مرکزیت وجود داشته باشد) یا درجه پنج (اگر از بین رفته باشد) پیش‌بینی کرده است.

این مواد، بغی را جرمی حدی تلقی می‌کنند، در حالی که در فقه سنتی امامیه، آن را تعزیری می‌دانند. عناصر ضروری تحقق بغی در این قانون شامل وجود گروه متشکل، استفاده یا همراه داشتن سلاح، و قصد براندازی نظام است. برای بررسی این اتهام نیز رژیم ایران دادگاه انقلاب را تعیین کرده است و نه دادگاه کیفری عمومی؛ امری که نشان‌دهنده سیاسی انگاشته‌شدن این جرم است.

استفاده از اتهام بغی برای سرکوب مخالفان سیاسی توسط رژیم ایران

رژیم سیاسی فعلی ایران، که بر پایه ولایت فقیه استوار است، از مفهوم بغی و یا «محاربه از طریق بغی» برای توجیه سرکوب مخالفان سیاسی و اعدام آن‌ها استفاده می‌کند. این کاربرد، بغی را از یک مفهوم فقهی تاریخی به ابزاری حقوقی برای حفظ قدرت تبدیل کرده است. به‌عنوان مثال در اعتراضات آبان ۱۳۹۸ش، و اعتراضات سراسری (۱۴۰۱ش)، مخالفان اغلب به عنوان "باغی" یا "محارب" (که در فرهنگ قضایی رژیم ایران با بغی هم‌پوشانی دارد) متهم می‌شوند. این اتهام، امکان صدور احکام سنگین مانند اعدام را فراهم می‌کند، حتی اگر اقدامات مخالفان غیرمسلحانه باشد. از جمله مواردی مانند «خراب‌کاری، تخریب اموال عمومی/خصوصی، آتش‌سوزی (سطل زباله) و اخلال در نظم عمومی.

منتقدان، این تعمیم را سوءاستفاده از فقه می‌دانند، زیرا علمای گذشته مانند علامه حلی بغی را منحصر به امام معصوم می‌دانستند و مجازات اعدام را دفاعی (نه کیفری) توصیف می‌کردند. در مقابل، روحانیون معاصر وابسته به نظام ولایت فقیه مانند مکارم شیرازی یا هاشمی شاهرودی، بغی را به جرایم علیه امنیت کشور گسترش داده‌اند، که اجازه می‌دهد رژیم، اعتراضات را به عنوان "قیام مسلحانه" تفسیر کند.

موارد واقعی مانند اعدام نوید افکاری (۱۴۰۰ش) یا محسن شکاری (۱۴۰۱ش) در جریان اعتراضات، اغلب با اتهام بغی یا محاربه توجیه می‌شود، حتی اگر شواهد استفاده از سلاح ضعیف باشد.[7] این رویکرد، بغی را به ابزاری برای موجه جلوه دادن سرکوب تبدیل کرده، در حالی که در فقه سنتی، ارشاد و صلح اولویت دارد و مجازات اعدام تنها برای دفاع فوری است.

این تعمیم، انتقادات بین‌المللی را برانگیخته، زیرا با استانداردهای حقوق بشر مانند ممنوعیت اعدام برای جرایم سیاسی ناسازگار است. همچنین، نبود تعریف دقیق "جرم سیاسی" در ایران، اجازه می‌دهد بغی برای هر مخالفتی اعمال شود، که برخلاف تأکید فقه سنتی بر حسن‌نیت و عدالت‌خواهی است.

به این ترتیب اتهام بغی در عمل ابزاری حقوقی برای حفظ نظام سیاسی ولایت فقیه بوده و برای توجیه کشتار و اعدام مخالفان استفاده شده و به طور ویژه اتهام خاصی است که در طول عمر رژیم فعلی ایران همواره به اعضا و هواداران سازمان مجاهدین خلق ایران وارد شده است.

به‌طور مشخص‌تر، دادگاهی با پوشش گسترده‌ی رسانه‌ای برای رسیدگی به همین اتهام برای سلسله مراتب سازمان مجاهدین خلق ایران و حتی هواداران غیر عضو آن در ایران برپا شده است. سخنگوی مجاهدین نیز در پاسخ به عوامل دادگاه و بحث اتهام «بغی» گفت:

«شروطی که برای بغی و شورشگری علیه رژیم ضدبشری در مورد مجاهدین می‌گوید کاملاً درست است: استحکامات، تشکیلات، شورش علیه نظام و نامشروع شناختن، آن هم در حدی که جز با تجهیز سپاه پاسداران نمی‌توان با آن مقابله کرد. لایحه و دفاعیه و حرف اول و آخر مجاهدین هم با شما و سر تا پای رژیم‌تان یک‌کلام بیشتر نیست: آتش!»

اعدام افراد زیر ۱۸ سال در سال ۱۳۶۰ در حالی انجام شد که آن سال هنوز قوانین مدونی در جمهوری اسلامی وجود نداشت و تمام افراد زیر ۱۸ سال با احکامی مانند «محارب»، «مفسد فی الارض» و «باغی» اعدام شدند. به نظر می‌رسد در غیاب قوانین مدون قضایی، حاکمان شرع دادگاه‌های انقلاب، سن بلوغ شرعی برای دختران (۹ سال) و پسران (۱۵ سال) را مبنای صدور و اجرای احکام اعدام قرار داده‌ بودند.

برخی از متهم شدگان سال‌های اخیر

فروغ تقی‌پور و مرضیه فارسی از متهمین اخیر به «بغی»

قتل عام ۶۷

اعتراضات ۱۳۹۸ در ایران

ابوالحسن منتظر

احسان روازژیان

اکبر (شاهرخ) دانشورکار

اصغر دانشفر

امیر شاه‌ولایتی

پخشان عزیزی - متهم به بغی با حکم اعدام

امین سخنور

بابک علی‌پور

پخشان عزیزی

پویا قبادی

حسین اردستانی

حسین محمدحسینی

حمیدرضا سهل‌آبادی

حیدر قربانی

خسرو بشارت

داریوش سلحشور

رامین حسین‌پناهی

شریفه محمدی - زندانی محکوم به اعدام با اتهام بغی

سلیمان شه‌بخش (۱۲ ساله)

شریفه محمدی

شهاب نادعلی ^[9]

عبدالرحیم قنبرزهی گرگیج

عبدالغنی شه‌بخش

علی هراتی مختاری

عیدو شه‌بخش

فروغ تقی‌پور

وریشه مرادی- متهم به بغی با حکم اعدام

مجاهد کورکور

مجتبی تقوی

محمد تقوی

مرضیه فارسی

نائب عسکری

نسیم غلامی‌فرد (نسیم غلامی سیمیاری)

وحید بنی‌عامریان

وریشه مرادی

یعقوب درخشان

در برخی موارد این اتهام‌ها نیز رژیم ایران تنها خبر اعدام‌ یا اعدام‌های جمعی را منتشر می‌کند و نامی از اعدام‌شدگان نمی‌برد.

مواضع علنی

موسوی تبریزی در مصاحبه‌ مطبوعاتی‌ خود در دوم شهریور ۱۳۶۰ ضمن اعلام دستگیری «۴۶۰ تن از اعضای سازمان منافقین، راه‌کارگر، اقلیت، پیکار، کومله و اتحادیه کمونیست‌ و سایر گروهک‌های دیگر» طی چند روز اعلام کرد که:

«تعدادی از این زندانیان در دادگاه محاکمه و به اعدام محکوم شدند و پرونده بقیه تحت بررسی است.» او همچنین «به سرمایه‌داران و کسانی که خانه و یا مکانی در اختیار گروهک‌ها قرار می‌دهند اخطار کرد که  چنانچه مشاهده شود کسی مکانی برای فعالیت گروه‌ها در اختیار آنان قرار دهد، در دادگاه‌های انقلاب به عنوان محارب و باغی و مفسد محاکمه و به اعدام محکوم خواهد شد.»

قدوسی در ۲۰ تیرماه ۱۳۶۰ با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد که گروه‌های نام برده شده در اطلاعیه ده‌ماده‌ای محارب، مفسد و باغی شناخته شده و با اعضا و هواداران آن‌ها طبق حکم قرآن کریم عمل خواهد شد. موسوی تبریزی در مصاحبه با روزنامه اطلاعات می‌گوید:

«باغی کسی است که «خرج عن طاعه الامام العادل» خروج کند علیه امام و خارج بشود از طاعت امام، امام عادل، امامی که مبسوط‌الید است و در رأس حکومت اسلامی قرار دارد. ...اگر کسی علیه آن امام خروج کند قیام کند آن آدم باغی است... مثل جنگ محاربین و منافقین و یا معاندین اقلیت و پیکار  و امثال این‌ها ...»