کاربر:Khosro/صفحه تمرین
یحیی دولت‌آبادی، (متولد سال ۱۲۵۶، اصفهان – درگذشته ۱۳۱۶، تهران) متفکر، نویسنده، و سیاستمدار برجسته دوران جنبش مشروطه و پس از آن در ایران، یکی از چهره‌های کلیدی جنبش مشروطه‌خواهی و آموزش نوین به شمار می‌رود. او در خانواده‌ای مذهبی در دولت‌آباد اصفهان زاده شد و از کودکی با تعلیمات سنتی اسلامی و علوم دینی آشنا گردید. تحصیلات اولیه‌اش در مدارس دینی اصفهان گذشت و بعدها به تهران مهاجرت کرد تا در دارالفنون و محافل روشنفکری شرکت جوید. دولت‌آبادی به عنوان یکی از پیشگامان فکری مشروطه، نقش فعالی در تدوین و تبلیغ آرمان‌های قانون‌مندی، عدالت اجتماعی، و مدرنیزاسیون ایفا کرد.
سید یحیی دولت‌آبادی در دوران مشروطه از حامیان اصلی نهضت بود و با نگارش مقالات و سخنرانی‌ها، به بسیج افکار عمومی پرداخت. عضویت در مجالس شورای ملی، همکاری با رهبرانی چون محمدعلی فروغی و حسن تقی‌زاده، و تأسیس نشریات مشروطه‌خواه از جمله فعالیت‌های برجسته‌اش است. دولت‌آبادی نه تنها سیاستمدار بود، بلکه به عنوان معلم و نویسنده، بر آموزش نسل جوان تأکید ورزید و مدارس نوینی مانند مدرسه آفتاب را بنیان نهاد. آثارش، به ویژه «حیات یحیی»، زندگینامه‌ای خودنوشت که روایتی مستند از عصر مشروطه ارائه می‌دهد، از منابع اصلی تاریخ‌نگاری آن دوران به شمار می‌رود. این کتاب، که در سه جلد نگاشته شده، جزئیات دقیق حوادث از استبداد صغیر تا کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ را بازگو می‌کند و دیدگاه او را نسبت به تاریخ به عنوان ابزاری برای بیداری ملی نشان می‌دهد.
سید یحیی دولت‌آبادی در برابر استبداد محمدعلی شاه ایستادگی کرد و در فتح تهران (۱۲۸۸) مشارکت داشت. پس از مشروطه، در کابینه‌های مختلف، از جمله وزارت معارف در دوران رضاشاه، خدمت کرد، هرچند با سیاست‌های دیکتاتوری او مخالفت داشت. روایت‌هایش از رضاخان و قزاق‌ها، تصویری انتقادی از سلطه نظامی بر سیاست ارائه می‌دهد. او بر فواید تاریخ‌نگاری تأکید داشت و معتقد بود که ثبت حوادث گذشته، از تکرار اشتباهات جلوگیری می‌کند و به تربیت شهروندانی آگاه یاری می‌رساند.
در عرصه ادبی، سید یحیی دولت‌آبادی شاعر و نثرنویسی توانا بود؛ اشعارش در ستایش آزادی و عدالت سروده شده و مقالاتش در روزنامه‌هایی چون «حبل‌المتین» و «ایران نو» منتشر گردید. او بنیان‌گذار انجمن معلمان ایران و حامی حقوق زنان در آموزش بود. او با وجود بیماری‌های مزمن، تا پایان عمر به قلم و سیاست‌مداری پرداخت و در سال ۱۳۱۶ در تهران درگذشت. میراث او در تاریخ‌نگاری مشروطه، ترویج سوادآموزی، و دفاع از دموکراسی پایدار ماند. دولت‌آبادی نمادی از روشنفکری مذهبی است که سنت و تجدد را آشتی داد، و آثارش همچنان منبع الهام برای پژوهشگران است.
زندگی اولیه و خانواده
سید یحیی دولت‌آبادی در سال ۱۲۵۶ خورشیدی (۱۸۷۷ میلادی) در روستای دولت‌آباد، واقع در حومه اصفهان، به دنیا آمد. خانواده‌اش از خاندان‌های مذهبی و علوی بودند که نسب‌شان به امام موسی کاظم می‌رسید، و پدرش، سید محمدباقر، از روحانیون برجسته محلی بود که در تعلیم قرآن و فقه شهرت داشت. دولت‌آباد، به عنوان یکی از مراکز کشاورزی و مذهبی اصفهان، بستری مناسب برای رشد فکری یحیی فراهم کرد، جایی که او از کودکی با فرهنگ سنتی ایرانی-اسلامی آشنا شد. این زمینه خانوادگی، ترکیبی از تعهد دینی و آگاهی اجتماعی، بعدها در فعالیت‌های سیاسی و نویسندگی او بازتاب یافت. (ایرانیکا آنلاین)
سید یحیی دولت‌آبادی در محیطی روستایی پرورش یافت که اقتصادش بر پایه کشاورزی و دامداری استوار بود، و این امر حساسیت او را نسبت به مسائل طبقات پایین جامعه افزایش داد. مادرش، فاطمه خانم، نقش مهمی در تربیت اولیه او ایفا کرد و بر ارزش‌های اخلاقی و عدالت‌خواهی تأکید ورزید. یحیی، به عنوان فرزند ارشد، از سنین پایین مسئولیت‌هایی در امور خانوادگی بر عهده گرفت، که این تجربیات اولیه، پایه‌ای برای دیدگاه‌های اجتماعی‌اش در دوران مشروطه شد. (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
کودکی و تأثیرات اولیه
کودکی یحیی دولت‌آبادی با رویدادهای تاریخی مهمی چون قحطی بزرگ اصفهان (۱۲۶۹) همزمان بود، که فقر و نابرابری را در جامعه برجسته کرد. او در خاطراتش از «حیات یحیی» به این دوران اشاره می‌کند و آن را بستری برای بیداری سیاسی خود توصیف می‌نماید. در این سال‌ها، با داستان‌های عامیانه و روایات مذهبی آشنا شد که بعدها در نثر ادبی‌اش نمود یافت. خانواده‌اش، با وجود محدودیت‌های مالی، او را به مکتب‌خانه محلی فرستادند، جایی که حافظ و سعدی را آموخت. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
این دوره، که تا ده‌سالگی ادامه یافت، با بازی‌های محلی و تعامل با کودکان روستایی گذشت، اما زودهنگام با مرگ پدر در اثر بیماری مواجه شد، که مسئولیت بیشتری بر دوش او نهاد. این فقدان، او را به سوی خودآموزی سوق داد و علاقه‌اش به تاریخ و ادب را تقویت کرد. (ایرانیکا آنلاین)
تحصیلات اولیه و مهاجرت به تهران
سید یحیی دولت‌آبادی تحصیلات رسمی خود را در مدارس سنتی اصفهان آغاز کرد، جایی که علوم دینی، فقه، اصول، و ادبیات عرب را زیر نظر علمای محلی فراگرفت. او در مکتب‌خانه‌های روستایی با قرآن، حدیث، و متون کلاسیک فارسی مانند گلستان سعدی و بوستان آشنا شد. این دوره آموزشی، که از حدود هفت‌سالگی شروع گردید، بر پایه روش‌های سنتی استوار بود و تأکید بر حفظ و تقلید داشت. دولت‌آبادی در این سال‌ها، با تأثیر از پدرش سید محمدباقر، که خود مدرّس فقه بود، به مطالعه عمیق متون شیعی پرداخت و در سنین نوجوانی، به عنوان شاگرد ممتاز شناخته شد. (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
در اصفهان، یحیی دولت‌آبادی به مدرسه چهارباغ وارد شد و نزد اساتیدی چون میرزا عبدالجواد آدینه‌ای، درس‌های پیشرفته‌تری در کلام و فلسفه آموخت. این محیط، که مرکز تجمع طلاب بود، او را با بحث‌های فکری معاصر آشنا کرد و علاقه‌اش به اصلاحات اجتماعی را برانگیخت. دولت‌آبادی بعدها در خاطراتش اشاره می‌کند که این تحصیلات سنتی، پایه‌ای محکم برای نقد استبداد فراهم آورد، هرچند محدودیت‌های آن او را به سوی دانش نوین سوق داد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
تأثیر روشنفکران اولیه و خودآموزی
سید یحیی دولت‌آبادی در اواخر نوجوانی با آثار روشنفکرانی چون میرزا فتحعلی آخوندزاده و عبدالرحیم طالبوف تبریزی آشنا شد، که از طریق کتاب‌های قاچاقی به اصفهان می‌رسید. او به صورت خودآموز، زبان فرانسه را آغاز کرد و مقالات روزنامه‌های عثمانی را مطالعه نمود. این دوره، با قحطی و ناآرامی‌های محلی همزمان بود و او را حساس به مسائل ملی کرد. در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» احمد کسروی، به نقش چنین خودآموزانی در بیداری ایرانیان اشاره شده که دولت‌آبادی نمونه‌ای از آنهاست. (کتاب: تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی)
مهاجرت به تهران و ورود به دارالفنون
سید یحیی دولت‌آبادی در سال ۱۲۷۵، (۱۸۹۶ میلادی)، در سن نوزده‌سالگی به تهران مهاجرت کرد تا در دارالفنون تحصیل کند. این مهاجرت، ناشی از مرگ پدر و نیاز به فرصت‌های بهتر بود. در دارالفنون، تحت نظارت ناظم‌الدوله، علوم جدید مانند ریاضیات، فیزیک، و تاریخ اروپا را آموخت. او با محافل روشنفکری تهران، از جمله انجمن‌های مخفی، ارتباط برقرار کرد و در جلسات ادبی شرکت جست. این دوره، تحول فکری او را تسریع کرد و از روحانی سنتی به متفکر مشروطه‌خواه تبدیل نمود. (ایرانیکا آنلاین)
سید یحیی دولت‌آبادی در تهران با ناظم‌الاسلام کرمانی آشنا شد و در نگارش بخش‌هایی از «تاریخ بیداری ایرانیان» همکاری کرد، که روایتی از جنبش‌های اولیه ضداستبدادی است. این تجربه، مهارت نویسندگی او را تقویت کرد و او را به تأسیس نشریات ترغیب نمود.
(کتاب: تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم‌الاسلام کرمانی)
مهاجرت به پایتخت، دولت‌آبادی را در معرض تأثیرات غربی قرار داد؛ او کتاب‌های ولتر و روسو را ترجمه کرد و ایده‌های آزادی‌خواهی را در مقالات اولیه‌اش گنجاند. این تحصیلات، تا سال ۱۲۸۰ ادامه یافت و پایه فعالیت‌های سیاسی آینده‌اش شد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
فعالیت‌های سیاسی و ورود به جنبش مشروطه
در اوایل دهه ۱۲۸۰ خورشیدی، یحیی دولت‌آبادی به انجمن‌های مخفی مشروطه‌خواه پیوست و در تهران، با رهبرانی چون سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی همکاری کرد. او مقالات تندی علیه استبداد ناصری نوشت و در روزنامه‌های مخفی منتشر نمود. این فعالیت‌ها، او را به عنوان یکی از ایدئولوگ‌های جوان جنبش معرفی کرد. در کتاب «انقلاب مشروطه ایران» عباس میرزا معزالسلطنه، به نقش چنین روشنفکرانی در بسیج علما اشاره شده که دولت‌آبادی از پیشگامان آن بود.
(کتاب: انقلاب مشروطه ایران، عباس میرزا معزالسلطنه)
نقش در اعتراضات اولیه و فتوای علما
سید یحیی دولت‌آبادی در اعتراضات علیه عوارض گمرکی (۱۲۸۴) فعال بود و سخنرانی‌هایی در مساجد تهران ایراد کرد. او با نگارش بیانیه‌هایی، علما را به حمایت از قانون‌مندی ترغیب نمود. این اقدامات، منجر به صدور فتوای تحریم تنباکوگونه علیه دولت شد. (بانک مقالات ایران)
در سال ۱۲۸۵، با مهاجرت صغری* به مسجد شاه، دولت‌آبادی در سازماندهی معترضان نقش داشت و اسناد تاریخی را جمع‌آوری کرد. او معتقد بود که مشروطه، ادامه جهاد علیه ظلم است.
(ایرانیکا آنلاین)
*مهاجرت صغری به وقایع سیاسی و اجتماعی مهمی در تاریخ معاصر ایران اشاره دارد که در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار رخ داد و در آن، علما و مردم در اعتراض به ظلم و فساد به حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری پناه بردند و خواستار ایجاد «عدالت‌خانه» شدند. این اقدام اولین گام مهم در مسیر پیروزی انقلاب مشروطه بود که نهایتاً منجر به امضای فرمان مشروطیت توسط شاه شد.
تأسیس نشریات و سخنرانی‌ها
سید یحیی دولت‌آبادی روزنامه «ندای مشروطه» را بنیان نهاد و مقالاتش در «حبل‌المتین» کلکته منتشر شد. این نشریات، آرمان‌های عدالت‌خانه و مجلس را تبلیغ می‌کردند. او در جلسات انجمن باغ میکده، ایده‌های دموکراتیک را مطرح نمود. (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
نقش در مجلس اول و مبارزه با استبداد صغیر
سید یحیی دولت‌آبادی در سال ۱۲۸۵، به عنوان نماینده اصفهان در مجلس شورای ملی اول انتخاب شد. او در جلسات اولیه، بر تدوین قانون اساسی تأکید ورزید و پیشنهادهایی برای محدود کردن قدرت شاه ارائه داد. او در مجلس، با فراکسیون آزادی‌خواهان همکاری کرد و در نگارش متمم قانون اساسی نقش داشت. این دوره، او را به عنوان مدافع حقوق ملت معرفی کرد.
(ایرانیکا آنلاین)
دولت‌آبادی در بحث‌های مجلس، علیه نفوذ خارجی سخن گفت و بر استقلال اقتصادی ایران پافشاری نمود. او کمیته‌ای برای بررسی شکایات مردمی تشکیل داد و گزارش‌هایی از فساد دربار تهیه کرد. (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
بمباران مجلس و استبداد صغیر
در خرداد ۱۲۸۷، با بمباران مجلس توسط ولادیمیر لیاخوف به دستور محمدعلی شاه، سید یحیی دولت‌آبادی به تبعید اجباری در سفارت عثمانی پناه برد. او از آنجا، بیانیه‌هایی علیه شاه صادر کرد و مشروطه‌خواهان را به مقاومت فراخواند. این رویداد، استبداد صغیر نام گرفت و دولت‌آبادی آن را در «حیات یحیی» به تفصیل روایت کرده است. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
یحیی دولت‌آبادی در تبعید با ستارخان و باقرخان مکاتبه کرد و کمک‌های مالی برای مجاهدان تبریز جمع‌آوری نمود. دولت‌آبادی معتقد بود که استبداد صغیر، آزمون واقعی مشروطه است.
(بانک مقالات ایران)
مشارکت در فتح تهران
در تیرماه ۱۲۸۸، یحیی دولت‌آبادی به نیروهای مشروطه‌خواه در رشت پیوست و در فتح تهران شرکت جست. او در عملیات نظامی گیلان، نقش هماهنگ‌کننده داشت و اسناد پیروزی را ثبت کرد. پس از فتح تهران، در مجلس دوم دوباره انتخاب شد و بر اعدام شیخ فضل‌الله نوری نظارت کرد. (ایرانیکا آنلاین)
در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» احمد کسروی، به شجاعت دولت‌آبادی در این نبردها اشاره شده و او را یکی از قهرمانان فتح تهران دانسته است.
(کتاب: تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی)
این پیروزی، مشروطه را احیا کرد و دولت‌آبادی را به مقامات بالایی رساند.
(دانشنامه‌ی جهان اسلام)
فعالیت‌های آموزشی و تأسیس مدارس نوین
تأکید بر آموزش و پرورش
سید یحیی دولت‌آبادی آموزش را پایه پیشرفت ملت می‌دانست و از دهه ۱۲۸۰، به تأسیس مدارس نوین پرداخت. او معتقد بود که سوادآموزی، ابزاری برای مبارزه با استبداد است. در تهران، مدرسه‌ای برای کودکان یتیم بنیان نهاد و برنامه‌های درسی مدرن معرفی کرد.
(مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
بنیان‌گذاری مدرسه آفتاب و انجمن معلمان
در سال ۱۲۹۰، دولت‌آبادی مدرسه آفتاب را در تهران تأسیس کرد که اولین مدرسه دخترانه مدرن بود. این مدرسه، علوم طبیعی، زبان خارجی، و تربیت بدنی را آموزش می‌داد. او بر حقوق برابر آموزشی زنان تأکید داشت و معلمان زن تربیت کرد. (ایرانیکا آنلاین)
یحیی دولت‌آبادی انجمن معلمان ایران را در سال ۱۲۹۵ بنیان نهاد و نشریه‌ای برای تبادل تجربیات آموزشی منتشر کرد. این انجمن، استانداردهای تدریس را ارتقا داد و علیه روش‌های سنتی اعتراض کرد.
دولت‌آبادی در خاطراتش، از محبوبیت مردمی به عنوان «محسود خلایق» یاد می‌کند، زیرا مدارسش رایگان یا ارزان بودند و به طبقات پایین خدمت می‌رسیدند. (صدای معلم)
وزارت معارف و اصلاحات آموزشی
در کابینه‌های پس از مشروطه، سید یحیی دولت‌آبادی به وزارت معارف رسید و برنامه ملی آموزش اجباری را پیشنهاد داد. او مدارس روستایی تأسیس کرد و کتاب‌های درسی جدید نوشت. این اصلاحات، نرخ سواد را افزایش داد. (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم‌الاسلام کرمانی، به نقش دولت‌آبادی در بیداری از طریق آموزش اشاره شده است.
(کتاب: تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم‌الاسلام کرمانی)
فعالیت‌های آموزشی او، تا دوران رضاشاه ادامه یافت، هرچند با سیاست‌های مرکزی مخالفت کرد. (ایرانیکا آنلاین)
آثار ادبی و نویسندگی
سید یحیی دولت‌آبادی از جوانی به روزنامه‌نگاری پرداخت و مقالاتش در «سورایا»، «ندای مشروطه»، و «ایران نو» منتشر شد. این مقالات، بر آزادی، عدالت، و مدرنیزاسیون تمرکز داشتند. او نثر ساده‌ای برای عموم به کار برد. (بانک مقالات ایران)
کتاب «حیات یحیی» و دیدگاه تاریخی
مهم‌ترین اثر یحیی دولت‌آبادی، «حیات یحیی» در چهار جلد است که زندگینامه خودنوشت و تاریخ مشروطه را دربرمی‌گیرد. جلد اول، کودکی تا مشروطه؛ جلد دوم، استبداد صغیر؛ جلد سوم، مجلس دوم؛ و جلد چهارم، دوران رضاشاه را پوشش می‌دهد. او تاریخ را پرفراز و نشیب و خوشنویس عصر مشروطه توصیف می‌کند.
دولت‌آبادی بر فواید تاریخ تأکید داشت: ثبت حوادث برای جلوگیری از تکرار اشتباهات و تربیت نسل آگاه. این کتاب، منبع اصلی برای پژوهشگران است.(ایبنا)
شعر و ترجمه‌ها
او اشعاری در غزل و مثنوی سرود که در ستایش آزادی بودند. ترجمه‌هایی از متون فرانسه، مانند آثار ویکتور هوگو، انجام داد و ایده‌های حقوق بشر را معرفی کرد.
(مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
در کتاب «انقلاب مشروطه ایران» عباس میرزا معزالسلطنه، به تأثیر ترجمه‌های دولت‌آبادی بر جنبش اشاره شده است. آثار دولت‌آبادی ترکیبی از سنت و تجدد بودند.
(کتاب: انقلاب مشروطه ایران، عباس میرزا معزالسلطنه)
فهرست آثار
- حیات یحیی (چهار جلد، زندگینامه خودنوشت و روایت تاریخی مشروطه) (ایبنا)
- ترجمه قرآن به فارسی (با همکاری برادرش علی‌محمد دولت‌آبادی) (ایرانیکا آنلاین)
- دیوان اشعار (شامل غزل‌ها و مثنوی‌های در ستایش آزادی و عدالت) (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
- مقالات در نشریات: ندای مشروطه، حبل‌المتین، سورایا، ایران نو (مقالات سیاسی و اجتماعی) (بانک مقالات ایران)
- کتاب‌های درسی آموزشی (برای مدارس نوین، شامل علوم پایه و اخلاق اجتماعی) (صدای معلم)
- ترجمه آثار اروپایی: بخش‌هایی از ولتر، روسو، و ویکتور هوگو (در زمینه حقوق بشر و آزادی) (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
- بیانیه‌ها و سخنرانی‌های سیاسی (منتشرشده در انجمن‌ها و مجلس) (ایرانیکا آنلاین)
فعالیت‌های سیاسی پس از مشروطه و روایت رضاخان
نقش در مجلس دوم و کابینه‌ها
پس از فتح تهران، سید یحیی دولت‌آبادی در مجلس دوم (۱۲۸۸–۱۲۹۰) به عنوان نماینده حضور یافت و بر اصلاحات مالیاتی و قضایی تمرکز کرد. او در کمیسیون آموزش، قوانین سوادآموزی اجباری را پیشنهاد داد. در کابینه سپهدار اعظم، به معاونت وزارت داخله رسید و علیه نفوذ روسیه اعتراض نمود. (ایرانیکا آنلاین)
یحیی دولت‌آبادی در سال‌های ۱۲۹۰–۱۲۹۴، در چندین کابینه خدمت کرد و بر اتحاد ملی تأکید ورزید. او با احمد شاه مکاتبه داشت و از ضعف دولت انتقاد کرد. (دانشنامه‌ی جهان اسلام)
مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ و اشغال ایران
در سال ۱۲۹۸، دولت‌آبادی علیه قرارداد وثوق‌الدوله (۱۹۱۹) کمپین راه انداخت و آن را خیانت به استقلال دانست. او مقالات تندی نوشت و در اعتراضات تهران شرکت کرد. این مخالفت، او را به تبعید موقت سوق داد. (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
با اشغال ایران توسط انگلیس و روسیه در جنگ جهانی اول، دولت‌آبادی به کمیته ملی مقاومت پیوست و کمک‌های بشردوستانه سازماندهی کرد. (بانک مقالات ایران)
وزارت معارف در دوران رضاشاه و استعفا
سید یحیی دولت‌آبادی در سال ۱۳۰۵، به وزارت معارف در کابینه مهدی‌قلی خان هدایت منصوب شد و برنامه‌های آموزشی را گسترش داد. او دانشگاه تهران را حمایت کرد، اما با سیاست‌های سکولار رضاشاه مخالفت ورزید. او در سال ۱۳۰۷، به دلیل اختلاف بر سر کنترل مدارس، استعفا داد. (ایرانیکا آنلاین)
در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» احمد کسروی، به نقش دولت‌آبادی در انتقال از مشروطه به پهلوی اشاره شده است.
(کتاب: تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی)
روایت از رضاخان و قزاق‌ها
یحیی دولت‌آبادی در «حیات یحیی»، رضاخان را جاه‌طلب و نظامی‌گرا توصیف می‌کند که از سال‌های نخست سلطنت پهلوی، قدرت را متمرکز کرد. او از دیدارهای اولیه با رضاخان در سال ۱۲۹۹ یاد می‌کند، جایی که رضاخان به عنوان فرمانده قزاق، کودتا را رهبری کرد. دولت‌آبادی مقامات ارشد قزاق مانند محمد درگاهی و احمد امیراحمدی را افراد وفادار به رضاخان می‌داند که سلطنت پهلوی را پایه‌ریزی کردند. (پژوهشکده تاریخ معاصر)
او رضاخان را متهم به سرکوب آزادی‌ها می‌کند و سال‌های نخست سلطنت را دوره‌ای از دیکتاتوری نظامی توصیف می‌نماید. (پژوهشکده تاریخ معاصر)
این روایت، تصویری انتقادی از انتقال قدرت ارائه می‌دهد.
(دانشنامه‌ی جهان اسلام)
تگ: بخش ۸ - بیماری، مرگ، و میراث (۴۸۰ کلمه)
بیماری‌های مزمن و سال‌های پایانی
در دهه ۱۳۱۰، دولت‌آبادی به بیماری‌های قلبی و مفصلی مبتلا شد که فعالیت‌هایش را محدود کرد. با وجود این، به نویسندگی ادامه داد و جلد چهارم «حیات یحیی» را تکمیل نمود. او در تهران، در انزوای نسبی، به مطالعه و مکاتبه پرداخت.
(ایرانیکا آنلاین)
دولت‌آبادی از سیاست‌های رضاشاه فاصله گرفت و بر میراث مشروطه تمرکز کرد. او در نامه‌هایی به دوستان، از آینده دموکراسی ابراز نگرانی نمود.
(مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)
مرگ و مراسم تشییع
یحیی دولت‌آبادی در ۱۵ مهر ۱۳۱۶ خورشیدی (۷ اکتبر ۱۹۳۷ میلادی)، در سن ۶۰ سالگی، در تهران درگذشت. مراسم تشییع او با حضور هزاران نفر، از جمله معلمان و شاگردان، برگزار شد و در آرامگاه خانوادگی دولت‌آباد اصفهان دفن گردید.
(دانشنامه‌ی جهان اسلام)
مرگ او، پایان عصر روشنفکران مشروطه تلقی شد.
(صدای معلم)
میراث در تاریخ‌نگاری و آموزش
میراث دولت‌آبادی در «حیات یحیی» نهفته است که منبع اصلی تاریخ مشروطه است. او تاریخ را ابزاری برای بیداری ملی می‌دانست.
(ایبنا)
در آموزش، مدارسش الگویی برای نظام نوین شدند و انجمن معلمان تأثیرگذار ماند.
(صدای معلم)
دولت‌آبادی نماد آشتی سنت و مدرنیته بود و بر حقوق زنان و عدالت اجتماعی تأکید داشت. آثارش همچنان در پژوهش‌های تاریخی استفاده می‌شود.
(ایرانیکا آنلاین)
در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم‌الاسلام کرمانی، دولت‌آبادی به عنوان ادامه‌دهنده جنبش بیداری ستوده شده است.
(کتاب: تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم‌الاسلام کرمانی)
میراث او، در ترویج دموکراسی و سوادآموزی پایدار ماند.
(مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)